به گزارش خبرگزاری آنا، ایران پس از پیروزی جمهوری اسلامی ایران توانسته است در زمینه‌های مختلف علمی، فناوری، نظامی و دفاعی و … دستاورد‌های ارزنده‌ای کسب کند و با وجود سال‌ها تحریم با اتکا به توان متخصصان کشور، بسیاری از فناوری‌ها را بومی سازی کند و در برخی حوزه‌ها همگام با کشور‌های پیشرو در لبه دانش و تکنولوژی حرکت کند.

 یکی از حوزه‌هایی که ایران توانسته است در آن به خوبی بدرخشد، حوزه سلول‌های بنیادی است. حوزه‌ای که اکنون با تلاش پژوهشگران پژوهشگاه رویان توانسته‌ایم در دنیا و منطقه جایگاه ویژه‌ای داشته باشیم. مرکز رشد زیست‌فناوری رویان از جمله مراکز این پژوهشگاه است که تلاش می‌کند فضای لازم به‌منظور تبدیل ایده به محصولات با ارزش را به وجود آورد. اهمیت این مسئله باعث شد تا گفت‎وگویی با رحمان فاخری، رئیس مرکز رشد زیست فناوری رویان، دکترای رشته تکوین و مسوول آزمایشگاه شبیه سازی رویان داشته باشیم.

مشروح گفت‌و‌گو به شرح زیر است:

* در حال حاضر این مرکز چند شرکت دانش بنیان و فناور را تحت حمایت خودش قرار داده است؟

فاخری: این مرکز پس از اخذ موافقت اصولی از سوی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی فعالیتش را سال۱۳۸۸ آغاز کرده است. در حال حاضر ۳۸ شرکت و هسته فناور در این مرکز مستقرند که تنها ۶ شرکت دانش بنیان هستند. این مرکز در سه استان مستقر است. دفتر مرکزی مان در تهران و در یک برج فناوری دایر است که در آن تعدادی شرکت دانش بنیان رویان و شرکت‌هایی فعال در حوزه زیست فناوری به فعالیت می‌پردازند. بخش دیگر این مرکز در پارک علم وفناوری البرز مستقر است. در این پارک نیز ۴ آزمایشگاه شبیه سازی، زیست شناسی سلولی و مولکولی، کشت بافت، تست بایولوژی و مرکز پرورش حیوانات آزمایشگاهی داریم. سه شرکت در پارک علم و فناوری البرز مستقر هستند که یکی از این شرکت‌ها دانش بنیان است. در پایگاه اصفهان رویان نیز ۵ شرکت به فعالیت می‌پردازند که ۳ شرکت دانش بنیان‌اند.

*پژوهشگران فعال در این مرکز تاکنون چه اقدامات مهمی در جهت رفع نیاز‌های کشور انجام داده‌اند؟

فاخری: به غیر از هسته‌های فناور این مجموعه که اکنون در حال رشد هستند تا بتوانند خدمت یا محصولی ارائه دهند. در حال حاضر ۵ شرکت این مجموعه جزو شرکت‌های موفق خارج شده از مرکز رشد رویان محسوب می‌شوند. یکی از این شرکت‌ها در زمینه ذخیره سازی بند ناف خون فعالیت دارد. شرکت دیگر در حوزه تولید سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌ها فعالیت دارد.

شرکت سوم نیز اقدام به ساخت تجهیزات مورد استفاده واکسن سازی کرده است. این شرکت دانش بنیان سازنده دستگاه تزریق و برداشت ویروس درون تخم مرغ در ایران است. نمونه مشابه خارجی این دستگاه از ایتالیا با سرمایه یک میلیون دلار به کشور وارد می‌شد، اما این دستگاه با کیفیت مناسب و خدمات پس از فروش با قیمت ۴ میلیارد تومان (یک بیستم قیمت نمونه خارجی) در اختیار شرکت‌های واکسن سازی قرار گرفته است.

این شرکت دانش بنیان سازنده دستگاه تزریق و برداشت ویروس درون تخم مرغ در ایران است. نمونه مشابه خارجی این دستگاه از ایتالیا با سرمایه یک میلیون دلار به کشور وارد می‌شد، اما این دستگاه با کیفیت مناسب و خدمات پس از فروش با قیمت ۴ میلیارد تومان (یک بیستم قیمت نمونه خارجی) در اختیار شرکت‌های واکسن سازی قرار گرفته است.

 یک سری از دستگاه‌ها و تجهیزات این شرکت نیز مربوط به حوزه داروسازی است که به کشور‌های همسایه هم صادر شده است. شرکت چهارم نیز در زمینه تولید سلول‌های کشنده طبیعی (Natural killer cell) برای درمان سرطان‌ها و تومور‌های مغزی فعالیت دارد. شرکت دیگر این مجموعه در حوزه دام سبک_بیشتر گوسفند و بز_، ارائه اسپرم تازه، انجماد و فروش جنین و گامت بز و گوسفند نژاد‌های برتر، انتقال جنین از طریق لاپاراسکوپی، تولید نژاد خاص و شبیه سازی حیوانات خاص فعالیت دارد.

*پژوهشگاه رویان سالهاست که در زمینه شبیه سازی حیوانات فعالیت دارد، این شبیه سازی حیوانات به چه منظوری انجام می‌شود؟ آیا در شبیه سازی حیوانات، دستکاری ژنتیکی هم رخ می‌دهد؟

فاخری: پژوهشگاه رویان یک سری پژوهش‌هایی در حوزه دام سبک انجام داده است. به عنوان مثال شنگول و منگول اولین حیوانات تراریخته کشور در حوزه دام سبک هستند که در شیرشان فاکتور ۹ تولید می‌کردند. حبه انگور نیز از دیگر حیوانات تراریخته‌ای بود که در شیرش tPA تولید می‌کرد.

 پژوهشگران این مجموعه در حوزه دام سبک به هیچ وجه روی دستورزی ژنتیکی کار نمی‌کنند. در حوزه شبیه سازی صفات یک گوسفند نژاد برتر به جای اینکه از طریق تلقیح مصنوعی تکثیر پیدا کند از طریق شبیه سازی تکثر می‌یابد. زمانی که تلقیح مصنوعی رخ می‌دهد، گوسفند یا حیوان مورد نظر نیمی از اطلاعات ژنتیکی اش را اگر نر باشد از ماده و اگر ماده باشد از نر دریافت می‌کند بنابراین امکان دارد فرزند حاصل از این لقاح صفت برتر را به صورت صد درصدی نداشته باشد. بر فرض یک گاوی ۱۳۰ کیلو شیر می‌دهد.

زمانی که تلقیح مصنوعی انجام شود، تنها ۵۰ درصد از اطلاعات ژنتیکی گاو ماده از طریق تخمک منتقل می‌شود. ۵۰ درصد نیز از طریق اسپرم از طریق والدین نر به فرزند منتقل می‌شود بنابراین امکان دارد صفت تولید ۱۳۰ کیلو شیر در فرزندان ماده تضعیف شود یا اصلا نباشد، اما با تکثیر صفات ممتاز طبیعی از طریق شبیه سازی می‌توانیم صفت تولید شیر ۱۳۰ کیلویی را تکثیر دهیم و دام در اختیار دامداران یا گاوداران قرار گیرد. در شبیه سازی به هیچ وجه تغییرات ژنتیکی وجود ندارد.

*یکی از مهمترین دستاورد‌های رویان در زمینه تولید سلول‌های بنیادی است، همانطور که اشاره کردید یکی از شرکت‌های این مرکز نیز در این زمینه فعالیت دارد، در حال حاضر با بهره گیری از محصولات این شرکت چقدر توانسته‌ایم برای درمان‌های سخت مانند سرطان‌ها و تومور‌های مغزی اقدام کنیم؟ این محصولات به چه منظوری و در چه مرحله از پیشرفت بیماری می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند؟

فاخری: در حوزه ایمنی سلولی دو نوع ایمنی (ذاتی و اکتسابی) در بدن رخ می‌دهد. در ایمنی ذاتی بخشی از ایمنی از طریق سلول‌های کشنده طبیعی (Natural killer cell) حادث می‌شود. پژوهشگران این شرکت این سلول‌های کشنده طبیعی را جداسازی و تکثیر می‌کنند و در اختیار بیمارانی که در مرحله پایانی سرطان قرار دارند_بیمارانی که دیگر روش‌های رایج درمانی در آنها پاسخگو نیست و دکتر‌ها آنها را جواب کرده اند_ می‌گذارد.

اکنون نتایج خوبی در ایران و دنیا از این سلول‌ها حادث شده است. یک نوع دیگر سلول‌های CAR-T هستند. این سلول‌ها بر مبنای ایمنی اکتسابی مانند واکسیناسیون کار می‌کنند. یک شرکت دیگر این مجموعه با مهندسی ژنتیک روی این سلول‌ها کار می‌کند. در واقع این سلول‌ها توسط این دو شرکت برای از بین بردن سلول خاص بیماری زا یا یک تومور یا سرطان برنامه نویسی می‌شوند.

* سلول‌های بنیادی بکارگیری شده در این محصولات از چه خاصیتی برخوردارند که می‌توانند روند درمان بیماری‌ها را تسریع ببخشند؟

فاخری: سلول‌های بنیادی به عنوان یک سلول پر توان قادرند به هر سلولی تبدیل شوند؛ سلول‌های بنیادی قابلیت این را دارند هر نقطه‌ای از بدن که با آسیب بافتی شدید مواجه است را ترمیم کند. به عنوان مثال در صورت آسیب کم در ناحیه دست پس از گذشت مدت زمان کوتاهی زخم از بین می‌رود، زیرا به تعداد کمی سلول نیاز دارد و بدن می‌تواند آن را تامین کند، اما زمانی که دست فردی قطع شود، به علت آسیب زیاد و به دلیل اینکه میزان و توان سلول‌های بنیادی بزرگسالی کاهش پیدا کرده است، بدن به شکل طبیعی درمان نمی‌شود.

 در حالی که برخی از جانداران مانند مارمولک قابلیت ترمیم اعضای بدن شان را دارند. زمانی که دم یا دست مارمولک قطع شود، پس از گذشت ۱۵ روز دوباره دست و دم جدیدی پیدا می‌کند. مانند ترمیم زخم کوچک دست و پایی که برای انسان به وجود می‌آید. در انسان این قابلیت به شکل طبیعی وجود ندارد یعنی اگر آسیب یک ناحیه از بدن بیش از حد باشد، سیستم ترمیم بدن با استفاده از سلول‌های بنیادی نمی‌تواند آن ناحیه آسیب دیده را به شکل طبیعی درمان کند بنابراین کاری که در حوزه درمان با سلول‌های بنیادی انجام می‌دهیم، این است که میزانی از سلول‌های بنیادی _مثلا سلول‌های بنیادی بزرگسالان_ فرد را می‌گیریم و در آزمایشگاه تعداد آنها را افزایش می‌دهیم. سپس این سلول‌های را برای درمان آسیب‌های گسترده استفاده می‌کنیم.

*در حال حاضر در مجموعه رویان از سلول‌های بنیادی بزرگسالان برای درمان چه بیماری‌هایی استفاده کرده است؟

فاخری: در حال حاضر از این سلول‌های بنیادی در حوزه آسیب‌هایی که به قلب در سکته‌های قلبی وارد می‌شود، استفاده کرده‌ایم. نتایج خوبی هم گرفتیم. در پوست هم برای درمان بیماری‌های ویتیلیگو (پیسی) استفاده شده است و به علت اینکه ویتیلیگو بیماری خود ایمن است، سلول درمانی به عبارتی یک درمان علامتی محسوب می‌شود یعنی اگر با بحث خودایمنی درمان نشود مثلا روی صورت این بیماران_ که دارای عدم ملانوسیت است و باعث می‌شود که رنگ آن قسمت بیشتر از جا‌های دیگر سفیدتر باشد_ سلول‌های بنیادی از پوست خود فرد گرفته شده را تکثیر و در محل ضایعه تزریق می‌کنیم. در نهایت با استفاده از سلول‌های بنیادی پوست آن ناحیه به رنگ طبیعی خودش برمی گردد.

در حال حاضر از سلول‌های بنیادی در حوزه آسیب‌هایی که به قلب در سکته‌های قلبی وارد می‌شود، استفاده کرده‌ایم. نتایج خوبی هم گرفتیم. در پوست هم برای درمان بیماری‌های ویتیلیگو (پیسی) استفاده شده است.

*در مجموع اکنون با دستیابی به چنین دستاورد‌هایی در پژوهشگاه رویان، چقدر توانسته‌ایم در شرایط تحریم، توانمندی پژوهشگران کشورمان در زمینه سلول‌های بنیادی و ساخت تجهیزات مورد نیاز را به دنیا نشان دهیم و برخلاف ادعای گزافه دشمنان نسبت به توانمند نبودن ایران در زمینه علم و فناوری جایگاه خوبی در سطح دنیا و مجامع بین المللی بدست بیاوریم؟

فاخری: در حوزه سلول‌های بنیادی به واسطه تلاش‌های پژوهشگران پژوهشگاه رویان جزو کشور‌های پیشرو هستیم، زیرا در زمان مناسب و همزمان با کشور‌هایی توانمند در این حوزه فعالیت مان را آغاز کرده‌ایم. خدماتی هم که ارائه می‌دهیم در لبه دانش و هم تراز با کشور‌های دیگر است، اما به علت بحث تحریم ها، برخلاف ادعایی که گفته می‌شود مسائل درمانی و پزشکی از تحریم‌ها مستثنی هستند، تحریم‌ها روند کاری ما را تحت تاثیر قرار داده‌اند. به عنوان مثال در حوزه درمان ناباروری برای انتقال جنین به رحم مادر از وسیله‌ای به نام کتتر استفاده می‌شود.

در شرایط کرونا دو کشور فرانسه و آمریکا واردات این محصول را برای ما محدود کردند، اما با همکاری‌های بین رشته میان پژوهشگاه رویان_که تست کننده و تایید کننده عملکرد این کتتر‌ها بود_ و سایر پژوهشگران مجموعه‌ها دیگر، دو تا سه جوانی که در بحث مهندسی مواد کار می‌کردند توانستند دانش تولید این وسیله را در کشور بومی سازی کنند.

 اگر این اتفاق رخ نمی‌داد، در زمانی که واردات کتتر با هزینه بسیار زیاد یا با ممانعت همراه بود، شاید سال گذشته میزان بحث انتقال جنین‌های IVF (لقاح مصنوعی) در مراکز ناباروری کم می‌شد. کتتر انتقال جنین، تجهیز خاصی نیست که استفاده دو گانه‌ای داشته باشد. شبیه سرنگی است که جنین شناسان جنین را از طریق این ابزار به داخل رحم مادر انتقال می‌دهند، اما واردات این ابزار را نیز برای ما دریغ کردند. تحریم‌ها باعث شد این ابزار وارد ایران نشود. همچنین قرار بود این ابزار‌ها و تجهیزات با قیمت بالاتر وارد کشور شود. اگر تحریم می‌شد بازهم قرار بود با قیمت بالاتری به دست مصرف کننده برسد.

در بعضی مواقع برخی از جنین‌هایی که تولید می‌شدند به دلیل نبود این ابزار در پروسه فریز قرار می‌گرفتند و ممکن بود بعد‌ها نتوانیم از جنین‌ها بهره برداری کنیم بنابراین تمام تلاش ما در مرکز رشد این است که هرآنچه می‌توانیم در مراکز درمان ناباروری چه در بحث تجهیزات و چه مواد مصرفی مانند محیط‌های کشت، محیط‌هایی که برای شست و شویی اسپرم و تخمک و برای کشت جنین استفاده می‌شود را توسط شرکت‌های دانش بنیان تولید کنیم و کشور را نسبت به واردات این محصولات بی نیاز کنیم. قاعدتا با تولید این محصولات هزینه‌ها را کاهش می‌دهیم و از خروج ارز نیز پیشگیری می‌کنیم.

تلاش ما در مرکز رشد این است که هرآنچه می‌توانیم در مراکز درمان ناباروری چه در بحث تجهیزات و چه مواد مصرفی مانند محیط‌های کشت، محیط‌هایی که برای شست و شویی اسپرم و تخمک و برای کشت جنین استفاده می‌شود را توسط شرکت‌های دانش بنیان تولید کنیم و کشور را نسبت به واردات این محصولات بی نیاز کنیم. قاعدتا با تولید این محصولات هزینه‌ها را کاهش می‌دهیم و از خروج ارز نیز پیشگیری می‌کنیم.

*چه عاملی در موفقیت پژوهشگران این مجموعه نقش داشته تا اکنون ایران در زمینه تولید سلول‌های بنیادی و تجهیزات آن در منطقه و دنیا حرفی برای گفتن داشته باشد؟

فاخری: پژوهشگاه رویان بر مبنای فلسفه‌ای که دکتر کاظمی آشتیانی بنا کرده، تشکیل شده است. مرحوم کاظمی آشتیانی رودخانه‌ای ایجاد کرده‌اند که هنوز تفکرات او جاری است. شاید این داستان را شنیده‌اید که فردی از مسوول خدمات ناسا سوال می‌کند، شما در این مجموعه چه کاری انجام می‌دهید؟ جواب می‌دهد، موشک هوا می‌کنیم. فضاپیما به جو می‌فرستیم.

 این فرهنگ و دیدگاه هم در بین کارکنان پژوهشگاه رویان وجود دارد. تمامی اعضای این مجموعه از رئیس پژوهشگاه رویان تا اعضای هیئت علمی، کارشناسان، نیروی کار پرداز و اداری هیچکدام تصور نمی‌کنند کارشان آن کار تخصصی خودشان است، همه تصور می‌کنند در حال تولید سلول بنیادی هستند و در حوزه ناباروری خدمتی ارائه می‌کنند.

اکنون با چنین دیدگاهی پژوهشگاه رویان در کشور و دنیا به عنوان یک مرکز درجه یک مطرح است؛ در حال حاضر مرکز ناباروری رویان با ۶ هزار و ۴۰۰ سیکل درمان در کشور جزو بزرگترین مراکز درمان ناباروری است بنابراین با این فرهنگ جهادی که وجود دارد تمامی کارکنان پژوهشگاه رویان تلاش کرده‌اند که این موفقیت‌ها را برای رویان و کشور به ارمغان بیاورند و نمی‌توان گفت این کار برای یک فرد خاص است همه اینها تجمع کار‌های تمامی کارکنان رویان بوده که منجر به کسب این موفقیت‌ها شده است.

*و در پایان چه اقداماتی دیگری در دستور کار خودتان دارید؟

فاخری: در حوزه درمان ناباروری در دنیا در زمان تولد نخستین انسان حاصل از IVF (که نزدیک به ۴۰ سال می‌گذرد تا امروز) درصد موفقیت‌های IVF کم بود؛ حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد بود. سپس به ۴۰ درصد رسید. این درصد طی مدت زمان زیادی متوقف شده است و با وجود اینکه تجهیزات ما در دنیا بهتر شده، تعداد متخصصان جنین شناس مان افزایش پیدا کرده، میزان حساست‌های محیط‌های کشت افزایش پیدا کرده است، اما میزان موفقیت IVF بیشتر از ۴۰ درصد نمی‌شود از اینرو مرکز رشد رویان رویدادی با عنوان انتخاب گامت و جنین برتر برنامه ریزی کرده است.

هدف از برگزاری این رویداد بین رشته‌ای این است که بتوانیم از سایر علوم مانند هوش مصنوعی، زیست فناوری و دیتا ماینیگ برای قسمت‌های جنین شناسی، بیولوژی تولید مثل استفاده کنیم تا بتوانیم درصد موفقیت IVF را افزایش دهیم. فراخوان این رویداد اردیبهشت ماه اعلام خواهد شد تا علاقمندان به این حوزه با همکاری مرکز رشد رویان بتوانند در قالب تیم‌های مختلف به سرمایه گذاران معرفی شوند.

 اگر این تیم‌ها استاندارد‌های لازم را بگذرانند می‌توانند در مرکز رشد رویان مستقر شوند و ایده هایشان را با استفاده از همکاری‌هایی بین مرکز رشد رویان و بخش درمان و بخش‌های پژوهشی و جنین شناسی رویان رشد دهند.