یکی از راهبردهای مهم کشورهای در حال توسعه برای ارتقای جایگاه خود در نظام جهانی، توسعه روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و بهره‌مندی از منابع و تجربیات سایر کشورهاست. جمهوری اسلامی ایران با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ممتاز خود و تلاش برای توسعه همه‌جانبه، به عضویت در سازمان‌های مختلفی از جمله مؤسسات مالی و بانک‌های توسعه‌ای چندجانبه و بین‌المللی درآمده است.
هدف از تاسیس بانک‌های توسعه‌ای چندجانبه توسعه اقتصادی و اجتماعی اعضاست. عضویت در این بانک‌ها، فرصت‌های بی‌نظیری را برای کشورهای عضو فراهم می‌آورد تا بتوانند با استفاده از منابع مالی و فنی این نهادها، به اهداف توسعه‌ای خود دست یابند. کشورمان به عنوان یکی از اعضای برخی از این بانک‌ها و مؤسسات مالی نظیر گروه بانک جهانی، گروه بانک توسعه اسلامی، بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا و…، از مزایای عضویت در آن‌ها بهره‌مند شده است.
در این گزارش، ضمن تشریح اهمیت بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی، به بررسی نقش عضویت جمهوری اسلامی ایران در این بانک‌ها در توسعه کشور، بررسی دستاوردها، چالش‌های موجود در همکاری با این نهادها و راهکارهایی برای بهره‌برداری بهتر از ظرفیت‌های عضویت کشورمان در این نهادها پرداخته می‌شود.
بانک‌های جهانی، بانک توسعه اسلامی و بانک سرمایه‌گذاری زیرساخت آسیا، با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورهای عضو تأسیس شده‌اند. مأموریت اصلی این نهادها، تأمین مالی پروژه‌های زیربنایی مانند ساخت نیروگاه‌ها، جاده‌ها، مدارس و بیمارستان‌ها و… است. مزیت مهم این بانک‌ها، ارائه تسهیلات مالی با نرخ ترجیحی و دوره بازپرداخت نسبتاً طولانی است که کشورها را قادر می‌سازد بدون تحمل فشار اقتصادی شدید، به توسعه زیرساخت‌های خود بپردازند.
مهم‌ترین مزیت عضویت در بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی، دسترسی به منابع مالی هنگفت این نهادها برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیربنایی، صنعتی و خدماتی است. این منابع مالی می‌توانند برای ساخت سدها، نیروگاه‌ها، راه‌ها، توسعه بخش کشاورزی و صنایع و همچنین تامین مالی نیازهای بخش خصوصی مورد استفاده قرار گیرند.
مسیر بهره‌گیری جمهوری اسلامی ایران از ظرفیت این بانک‌ها، همواره هموار نبوده است. بانک‌های توسعه‌ای معمولاً به همراه منابع مالی، فناوری‌های جدید و دانش فنی را نیز به کشورهای عضو انتقال می‌دهند. این انتقال فناوری می‌تواند به ارتقاء بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید و بهبود کیفیت محصولات کمک کند.
در زمینه تسهیل همکاری‌های بین‌المللی، عضویت در بانک‌های توسعه‌ای، فرصت‌های بسیاری برای همکاری با سایر کشورهای عضو فراهم می‌کند. این همکاری‌ها می‌توانند در زمینه‌های مختلفی مانند تجارت، کاهش تعرفه‌ها، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تبادل دانش صورت گیرند.
عضویت در بانک‌های توسعه‌ای، به افزایش اعتبار و جایگاه کشورمان در صحنه‌های جهانی کمک کرده و می‌تواند به بهبود ارائه تصویر کشور در اذهان عمومی بین‌المللی منجر شود. همچنین، عضویت در این مراجع بین‌المللی، فرصت مناسبی برای همکاری با سایر کشورها در حل مسائل جهانی مانند تغییرات آب و هوایی، فقر و گسترش صلح و امنیت فراهم می‌کند.
در سال‌های اخیر، جمهوری اسلامی ایران از تسهیلات بانک‌های توسعه‌ای چندجانبه استفاده بسیاری کرده است. کشورمان از مجموع مبلغ کل تسهیلات مصوب گروه بانک توسعه اسلامی به نفع کشورمان (۶ میلیارد و ۲۶۳ میلیون دلار) تا کنون بالغ بر ۲ میلیارد و ۷۷۸ میلیون دلار به تامین مالی واردات مواد خام و سرمایه در گردش شرکت‌های تولیدی و صنعتی کشورمان اختصاص یافته است.
شرکت اسلامی برای بیمه سرمایه‌گذاری و اعتبار صادراتی (ICIEC): از آغاز فعالیت ICIEC تاکنون مجموعاً ۱۴۴ نهاد کشورمان به میزان ۴۹۰ میلیون و ۲۹۰ هزار دلار از خدمات بیمه‌ای شرکت مزبور بهره‌مند شده است.
ارزش کل تسهیلات مصوب بانک جهانی به نفع کشورمان در طول سال‌های عضویت با وجود وقفه‌های چند ساله بالغ بر ۳ میلیارد و ۵۵۴ میلیون دلار است.
مسیر بهره‌گیری جمهوری اسلامی ایران از ظرفیت این بانک‌ها، همواره هموار نبوده است. مشکلات مرتبط با نقل و انتقال وجوه، منبعث از مسائل تحریم و تاثیر سوء آن بر اتخاذ رویکرد بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی به عدم تمایل برای تصویب اعتبار در شرایط جاری یکی از چالش‌های موجود است. به علاوه، عدم تخصیص اعتبار مکفی (بودجه) و به موقع برای تسویه اقساط تسهیلات ماخوذه از بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی و عدم تسویه به موقع اقساط سهام سرمایه بانک‌ها و مؤسسات مالی بین‌المللی دیگر چالش‌هایی هستند که باید برای بهره‌مندی بهتر از عضویت در بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی برطرف شوند.
جهت بهره‌مندی از مزایای عضویت در بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی، موارد زیر پیشنهاد می‌شود:
الف) تقویت دیپلماسی اقتصادی و ایجاد ارتباطات موثر با نهادهای بین‌المللی، تسویه تعهدات معوق به بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی و حل و فصل مشکل بدهی با بانک‌ها و مجامع توسعه‌ای بین‌المللی و نیز اخذ مجوزهای لازم جهت انتقال وجوه به این مراجع.
ب) ظرفیت‌سازی داخلی و ارتقای توانایی‌های مدیریتی و مالی به منظور اجرای بهینه پروژه‌های منتفع از تسهیلات بانک‌های توسعه ای بین المللی.
پ) تمرکز بر پروژه‌های اولویت‌دار: شناسایی طرح‌های متقاضی استفاده از منابع مالی خارجی و غربال‌گری لازم و متناسب با شیوه‌های تامین مالی و منابع موجود. استفاده از منابع این بانک‌ها باید بر اساس نیازهای استراتژیک مانند ناترازی‌های انرژی، انرژی‌های تجدیدپذیر، کشاورزی و بهداشت پایدار و زیرساخت‌های دیجیتال و با توجه به اولویت‌های ملی و منطبق بر برنامه‌های توسعه کشور باشد.
ت) شفافیت و حسابرسی و تنظیم قوانین و مقررات: ایجاد سیستم‌های شفاف برای مدیریت منابع مالی و پاسخگویی به بانک‌های توسعه‌ای، می‌تواند اعتماد این نهادها را جلب کرده و مسیر همکاری را هموارتر سازد.
عضویت ایران در بانک‌های توسعه‌ای بین‌المللی، طی سالیان گذشته فرصتی بی‌نظیر برای دستیابی به توسعه فراهم کرده است. به رغم حصول دستاوردهای قابل‌توجه، وجود چالش‌هایی مانند تحریم‌ها، برخی ناهماهنگی‌های داخلی، بهره‌وری کامل از این منابع را محدود کرده است. موفقیت در این مسیر مستلزم رفع چالش‌ها و موانع موجود و بهره‌گیری هوشمندانه از این فرصت‌هاست. با برنامه‌ریزی دقیق، هماهنگی میان نهادهای داخلی و تقویت روابط بین‌المللی، می‌توانیم از ظرفیت این بانک‌ها برای بهبود رفاه اجتماعی، ایجاد اشتغال و ارتقای جایگاه ایران در نظام جهانی بهره‌مند شویم.