صنعت نانو در ایران با رشد چشمگیری روبرو است، اما کل hranیه‌ها برابر نیستند. بخش عمران و ساختمان با ۱۱۴ شرکت فعال و بیش از صد هزار میلیارد ریال فروش در راس صف قرار دارد. در حالی که برخی از حوزه‌ها هنوز در ابتدای توسعه قرار دارند. این گزارش با تجزیه و تحلیل دقیق داده‌های فروش، صادرات و تعداد شرکت‌ها در پایان سال ۱۴۰۲، چهره روشن تر از وضع موجود و آینده بازار نانو در کشور را پدید آورده است.
تصویر زیر، نرخ فروش و صادرات شرکت‌های فعال در بازار نانو را نشان می‌دهد. در حالیکه برخی از شرکت‌ها بر اساس صادرات موفق عمل کرده‌اند، مثل عمران و ساختمان، نفت و پتروشیمی و مواد شیمیایی و نانومواد و اپتیک و الکترونیک، با وجود آنکه سهم عمده‌ای از بازارهای بین‌المللی را به خود اختصاص داده‌اند، دسته‌ای از آن‌ها مانند خودروسازی و حمل‌ونقل، کالای خانگی و خدمات، علی‌رغم فروش داخلی خوب، عملکرد ضعیف‌تری در زمینه صادرات داشته‌اند.
در زیر به بررسی اصلی‌ترین بخش‌ها در تفکیکاتی می‌پردازیم:
**حوزه عمران و ساختمان**
حوزه عمران و ساختمان با ۱۱۴ شرکت فعال و بیش از صد هزار میلیارد ریال فروش، بزرگترین بخش از نظر تعداد شرکت‌های فعال در صنعت نانو در ایران است. رقابت بالا بین شرکت‌ها در این حوزه سبب افزایش کیفیت محصولات و همچنین نوآوری‌های مکرر در تکنولوژی نانو شده است.
**حوزه خدمات**
اگرچه خدمات با ۶۱ شرکت فعال دومین حوزه از نظر تعداد شرکت‌هاست، اما حجم فروش و صادرات آن بسیار ناچیز است. کسب‌وکارهای فعال در بخش خدمات نانو هنوز به بلوغ لازم برای ایجاد ارزش افزوده قابل توجه نرسیده‌اند.
**حوزه نساجی و پوشاک**
حوزه نساجی و پوشاک با ۴۴ شرکت فعال، یکی از صنایع پرشرکت در عرصه نانو است. استفاده از نانوپوشش‌های ضدآب، ضدلک، ضدباکتری و تنظیم‌کننده دما در تولید پارچه‌های نوین، سبب شده تا محصولات این حوزه مورد توجه قرار گیرند. صادرات در این بخش نیز قابل قبول است، هرچند هنوز ظرفیت‌های زیادی برای توسعه وجود دارد.
**حوزه دارو، بهداشت و سلامت**
با ۳۲ شرکت فعال، این حوزه نیز از نظر تعداد شرکت‌ها جایگاه بالایی دارد و توانسته حجم فروش و صادرات قابل توجهی را نیز ثبت کند. اهمیت این حوزه به ویژه در دوران همه‌گیری کرونا بیش از پیش نمایان شد و انتظار می‌رود رشد آن در سال‌های آینده نیز ادامه داشته باشد.
**حوزه خودروسازی و حمل‌ونقل**
با ۳۱ شرکت فعال، صنعت خودروسازی و حمل‌ونوان یکی از بازیگران اصلی بازار داخلی نانو در ایران محسوب می‌شود. اگرچه حجم فروش این بخش بسیار بالاست، اما میزان صادرات آن اندک است. دلیل اصلی این موضوع می‌تواند عدم رقابت‌پذیری محصولات ایرانی در بازارهای خارجی به علت کیفیت یا استانداردهای بین‌المللی باشد.
**حوزه کشاورزی، دامپروری و صنایع غذایی**
این حوزه با ۲۴ شرکت فعال بیشتر در زمینه بسته‌بندی‌های هوشمند و نانوفیلترها برای تصفیه آب و آفت‌کش‌های نانویی فعالیت دارد. با اینکه حجم فروش نسبتاً پایین است، اما با توجه به نیاز روزافزون جامعه به تولید پایدار مواد غذایی و حفاظت از محیط زیست، پتانسیل بالایی برای رشد در آینده دارد.
**حوزه نانومواد و مواد شیمیایی**
این دو حوزه نیز از جمله بخش‌هایی هستند که هم در بازار داخلی و هم در صادرات عملکرد بسیار خوبی دارند. نانو مواد با ۲۲ شرکت و مواد شیمیایی با ۲۶ شرکت، بخش بزرگی از بازار نانو را به خود اختصاص داده‌اند. علت اصلی این موفقیت را می‌توان در کاربرد گسترده آن‌ها در صنایع دیگر دانست.
**حوزه نفت و پتروشیمی**
حوزه نفت و پتروشیمی با ۱۲ شرکت فعال، یکی از حوزه‌هایی است که در سال ۱۴۰۲ میزان صادرات قابل توجهی داشته است. بخش عمده‌ای از این صادرات مربوط به نانوکاتالیست‌ها بوده که در پالایش نفت، فرآیندهای شیمیایی و افزایش بازدهی تولیدات پتروشیمی نقش کلیدی ایفا می‌کنند.
**حوزه آب و محیط زیست**
با ۹ شرکت فعال، این حوزه بیش از هر چیز بر نانوفیلترها، تصفیه آب، و پاکسازی آلاینده‌ها تمرکز دارد. محصولات این حوزه بیشتر به صورت پروژه‌محور مورد استفاده قرار می‌گیرند و به همین دلیل، حجم فروش و صادرات آن‌ها نسبتاً پایین است. با این حال، اهمیت زیست‌محیطی بالای این حوزه می‌تواند در سال‌های آتی به افزایش سرمایه‌گذاری‌ها و رشد منجر شود.
**حوزه اپتیک و الکترونیک**
جالب است بدانیم که تنها ۵ شرکت در حوزه اپتیک و الکترونیک فعال هستند، اما با این وجود، سهم نسبتاً بالایی از فروش و صادرات را به خود اختصاص داده‌اند. این موضوع نشان‌دهنده تخصصی بودن و ارزش افزوده بالای محصولات این حوزه است.
**حوزه نیرو و انرژی**
با تنها ۵ شرکت فعال، این حوزه هنوز توسعه کافی نیافته است. بیشتر تمرکز این شرکت‌ها بر روی بهینه‌سازی مصرف انرژی و ذخیره‌سازی از طریق نانومواد بوده که به دلیل ماهیت تخصصی و سرمایه‌بر بودن پروژه‌ها، سرعت رشد پایین‌تری داشته است.
تحلیل داده‌های مربوط به فروش، صادرات و تعداد شرکت‌های فعال در حوزه‌های مختلف صنعتی نانو در ایران نشان می‌دهد که صنعت نانو در کشور روندی رو به رشد دارد. در حالی که حوزه‌هایی مانند عمران، مواد شیمیایی، دارو و نفت از نظر اقتصادی در جایگاه بالاتری قرار دارند، حوزه‌هایی نظیر خدمات، کشاورزی و انرژی هنوز نیازمند توجه بیشتر و حمایت‌های هدفمند هستند.
با اتخاذ سیاست‌های ذیل می‌توان به افزایش حجم فروش داخلی کمک کرد و در بهبود میزان صادرات به کشورهای دیگر تاثیر به سزایی داشت:
۱. حمایت هدفمند دولت از حوزه‌های نوظهور مانند اپتیک، محیط زیست و انرژی.
۲. توسعه بازارهای صادراتی برای بخش‌هایی با ظرفیت بالا مانند دارو و پتروشیمی.
۳. ایجاد خوشه‌های فناوری برای افزایش هم‌افزایی بین شرکت‌ها.
۴. سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی متخصص در فناوری‌های پیشرو.
با اتخاذ چنین راهبردهایی، می‌توان به شکوفایی بیشتر صنعت نانو در ایران امیدوار بود و جایگاه کشور را در بازار جهانی تثبیت نمود.