روند صعودی صادرات نفت ایران؛ ایران در چه حالتی است؟ اگرچه مذاکرات ایران و آمریکا هنوز به نتیجهای قطعی نرسیده است، اما نگرانیهایی در برخی محافل داخلی و بینالمللی نسبت به آینده اقتصاد ایران مطرح شده است. با این حال، بررسی روند سالهای اخیر نشان میدهد که اقتصاد ایران با تداوم تحریم نهتنها از هم نمیپاشد، بلکه به مرحلهای از «اشباع تحریمی» رسیده و سازوکار ادامه مسیر در چنین شرایطی را نیز آموخته است.
تحریمهای اقتصادی علیه جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹ میلادی) بهتدریج گسترش یافتند. این روند در دوره ریاستجمهوری باراک اوباما با تشدید فشارهای بینالمللی، بهویژه از سوی ایالات متحده، وارد مرحله جدیدی شد. اوج این تحریمها اما در دوره ریاستجمهوری دونالد ترامپ و با اتخاذ سیاست «فشار حداکثری» رقم خورد؛ جایی که ساختار تحریمها پیچیدهتر و گستردهتر شد. تحریمها بهطورکلی به دو دسته تقسیم میشوند: تحریمهای اولیه و ثانویه. تحریمهای اولیه مستقیماً شهروندان و شرکتهای آمریکایی را هدف قرار میدهد و آنها را از هرگونه دادوستد و تعامل اقتصادی با ایران منع میکند. تحریمهای ثانویه تحریمهایی هستند که غیرآمریکاییها را هدف قرار میدهند و در صورت نقض محدودیتهای وضعشده از سوی آمریکا، آنان را نیز با مجازاتهایی روبهرو میسازند.
در طول سه دهه اخیر، چند قانون کلیدی بستر حقوقی این تحریمها را شکل دادهاند. قانون تحریم ایران (ISA)، قانون جامع تحریمها، پاسخگویی و عدم گسترش (۲۰۱۰)، قانون کاتسا (CAATSA)، قانون مقابله با فعالیتهای بیثباتکننده ایران و قانون کِشتی از جمله این قوانین هستند.
اقتصاد ایران در طول این سالها با تابآوری بالایی که از خود نشان داده، توانسته است راههای ارتباطی خود با بیرون مرزها را بازسازی کند و راههای تنفس خود را باز نگه دارد. بررسی دادههای آماری منتشرشده از سوی فایننشال تایمز نشان میدهد که صادرات نفت ایران طی سالهای اخیر، علیرغم اعمال شدیدترین تحریمها پس از سال ۱۳۹۷، نهتنها متوقف نشده بلکه به سطوح بالایی بازگشته است.
صادرات نفت ایران در شش سال گذشته (۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴)، افت قابلتوجهی در سالهای ابتدایی بازگشت تحریمها دیده میشود، اما از سال ۲۰۲۱ به بعد، روندی صعودی آغاز شده و در سال ۲۰۲۳ و ابتدای ۲۰۲۴، صادرات نفت به سطح بیش از ۱.۵ میلیون بشکه در روز رسیده است. این در حالی است که چنین سطحی از صادرات، در سالهای قبل از تحریم نیز کمسابقه بوده است.
انجام صحبتهای رییسجمهور آمریکا اوباما درخصوص عدول از تحریمها؛ بیشتر بخوانید
ایران سالهاست که بر شرایط تحریمی خود تاثیر میگذارد؛ بیشتر بخوانید
صادرات نفت ایران در بازه زمانی سال ۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴ را میتوانید در زیر ببینید:
صادرات نفتی ایران در شش سال گذشته (۲۰۱۹ تا ۲۰۲۴)
یکی از مهمترین ابزارهای تحریمی علیه ایران، فشار بر صادرات نفت و در نتیجه، کاهش درآمدهای ارزی دولت بوده است، اما در سالهای اخیر، ساختار بودجهای ایران دچار تحول قابلتوجهی شده است که این ابزار فشار را تا حدی بیاثر کرده است. بر اساس آمارهای رسمی، در زمان حاضر بیش از نیمی از بودجه سالانه کشور از محل درآمدهای مالیاتی تأمین میشود.
صادرات غیرنفتی ایران نیز روندی رو به رشد داشته است، بهویژه در سالهای اخیر که فشار تحریمها در اوج بوده است. محصولات پتروشیمی بهدلیل ماهیت ترکیبی و گستردگی شبکههای صادراتی، عملاً از رصد و تحریم کامل خارجاند. در حوزه صادرات فلزات اساسی نیز، بازار جهانی نیاز مبرمی به محصولاتی مانند فولاد و مس دارد، بنابراین، بهخلاف نفت که بازار آن تحت کنترل شدید قرار گرفته است، این محصولات بهطور نسبی از تحریمها مصون ماندهاند.
درحالی که مذاکرات میان ایران و ایالات متحده همچنان در مسیر نامعلوم و پرنوسانی حرکت میکند، بسیاری از تحلیلگران بر ضرورت پیگیری مسیر دیپلماتیک برای رفع تحریمها تأکید دارند، با این حال، آنچه در سالهای اخیر بهویژه پس از اعمال شدیدترین تحریمها علیه ایران از سال ۱۳۹۷ تاکنون رخ داده است، نشان میدهد که اقتصاد ایران به مرحلهای از تطبیق ساختاری با شرایط تحریمی رسیده است. با این اوصاف، کارشناسان معتقدند در صورتی که مذاکرات به نتیجهای ملموس منتهی نشود، اقتصاد ایران لزوماً با یک شوک جدید و عمیق مواجه نخواهد شد.