**سلول‌های بنیادی می‌توانند چگونگی آسیب‌های شبکیه و بینایی را تغییر دهند**
امروزه سلول‌های بنیادی به‌عنوان راه‌حلی انقلابی در ترمیم آسیب‌های شبکیه و بازگرداندن بینایی مطرح شده‌اند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که پیوند این سلول‌ها می‌تواند امیدی تازه برای بیماری‌های شبکیه باشد، اما آیا این فناوری به مرحله درمان قطعی رسیده است؟ این گزارش به بررسی آخرین دستاوردهای علمی، چالش‌های پیش‌رو و آینده سلول‌درمانی در چشم‌پزشکی می‌پردازد.
به گزارش ایسنا، شبکیه چشم لایه بافتی نازکی است که در قسمت درونی و ناحیه پشت چشم گسترده شده است. شبکیه در نزدیکی عصب بینایی قرار دارد و عملکرد آن شامل دریافت نور و تبدیل آن به پیام عصبی است. نور ابتدا از ساختارهایی مانند قرنیه، عنبیه، مردمک و عدسی چشم عبور کرده و متمرکز می‌شود. تمرکز نور روی شبکیه منجر به تحریک سلول‌های موجود در شبکیه می‌شود. این سلول‌ها نیز نور را به پیام عصبی تبدیل می‌کنند و پیام عصبی از طریق عصب بینایی که در نزدیکی شبکیه است به مغز منتقل می‌شود تا در نهایت، مغز بتواند پیام عصبی را به تصویر قابل درک تبدیل کند.
در گذر زمان و بر اثر پیری، شبکیه نیز مانند سایر بافت‌ها دچار تغییراتی می‌شود که شامل تحلیل لایه‌ها و رسوب مواد اضافی زیر شبکیه است. این موارد به کمک ریسک فاکتورهایی از جمله فشار خون، سیگار، چاقی و ژنتیک مستعد می‌تواند منجر به دژنراسیون شبکیه چشم شود. در نتیجه این بیماری، عروق اضافی در قسمت زیری و داخلی شبکیه رشد کرده و باعث اختلال در ساختار ظریف بافتی شبکیه می‌شوند.
این تغییرات عمدتا برگشت‌ناپذیر بوده و با گذر زمان پیشرفت می‌کند، بنابراین در افراد مستعد، بهخصوص سیگاری‌ها با سابقه فامیلی این بیماری، اقدام برای تشخیص زود هنگام و درمان زودرس بسیار مهم است. دژنراسیون شبکیه یک بیماری خاص نیست، بلکه شامل گروهی از اختلالات است که باعث زوال تدریجی یا اختلال عملکرد سلول‌های شبکیه چشم می‌شود.
تحقیقات و پیشرفتهای اخیر در زمینه سلول‌درمانی امیدهای تازه‌ای برای درمان اختلالات بینایی ناشی از آسیب شبکیه ایجاد کرده است. شبکیه به‌عنوان یکی از پیچیده‌ترین بافت‌های بدن، نقش کلیدی در فرایند بینایی ایفا می‌کند و تخریب سلول‌های تشکیل‌دهنده آن می‌تواند منجر به کاهش بینایی یا حتی نابینایی فرد شود. در افراد بالغ، توانایی طبیعی بدن برای ترمیم این آسیب‌ها بسیار محدود است و همین موضوع لزوم توسعه روش‌های درمانی جایگزین مانند پیوند سلول‌های بنیادی را بیش از پیش آشکار می‌سازد.
دکتر فرشته کرمعلی، عضو هیئت علمی پژوهشکده زیست فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی، در مصاحبه با ایسنا گفت: “لایه شبکیه متشکل از دو دسته سلول غیرعصبی و سلول‌های پیچیده است که در کنار هم کمک می‌کنند عمل بینایی انجام شود. آسیب به هریک از این لایه‌ها یا سلول‌ها می‌تواند بینایی فرد را تحت تأثیر قرار دهد. درحالت طبیعی در افراد بالغ ترمیم پیشرفتهای از این لایه‌های سلولی نداریم، یعنی اگر هر دسته از این سلول‌ها آسیب ببینند امکان ترمیم آن‌ها در مقیاس وسیع وجود ندارد و به همین دلیل راهکارهای مختلف درمانی برای ترمیم یا بازیابی سلول‌های آسیب‌دیده ارائه می‌شود.”
وی افزود: “یکی از این روش‌های درمانی سلول‌درمانی است. در این روش از سلول یا ترشحات سلولی برای درمان، ترمیم یا بازیابی سلول‌های آسیب‌دیده استفاده می‌کنیم. در این فرایند اگر قرار باشد سلول بنیادی جایگزین سلول‌های ازدست رفته شود، باید این سلول‌ها در محل منتقل شوند و به مرور زمان با عملکردی که در محل انتقال از خود نشان می‌دهند، بتوانند سلول‌های آسیب دیده را جبران و بازیابی کنند.”
عضو هیئت علمی پژوهشکده زیست فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی با بیان اینکه مرسوم‌ترین سلول‌هایی که امروزه در سلول درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرند سلول‌های بنیادی هستند، ادامه داد: “این سلول‌ها، سلول‌های پایه هر بافت محسوب می‌شوند، اگر سلول‌های بنیادی از مرحله جنینی گرفته شوند به آن‌ها سلول بنیادی جنینی و اگر از سلول‌های شخص بالغ گرفته شود به آن‌ها سلول بنیادی بالغ گفته می‌شود. اگر هر کدام از این سلول‌های بنیادی بالغ یا جنینی بخواهند در روش سلول‌درمانی مورد استفاده قرار گیرند باید در شرایط آزمایشگاهی به سلول مدنظر تبدیل شده تا بتوانند جایگزین سلول از دست رفته شوند.”
دکتر کرمعلی اظهار کرد: “سلول بنیادی باید عملکردها و پروتئین‌های سلول مورد نظر ما را داشته باشد تا بتوانیم به‌عنوان جایگزین از آن استفاده کنیم. این فرایند زمانی استفاده می‌شود که قرار است از آن برای سلول‌درمانی استفاده کنیم و بتواند جایگزین سلول از دست رفته شود. گاهی اوقات نیز این امکان وجود دارد که ما از ترشحات سلول‌های بنیادی استفاده کنیم. این ترشحات حاوی انواع فاکتورهای رشدی هستند که می‌توانند برای حفظ، نگهداری و ترمیم انواع سلول‌هایی که در حال از بین رفتن هستند، کمک کنند.”
وی ادامه داد: “علاوه بر ترشحات گفته شده، عوامل و فاکتورهای دیگری برای سلول‌های آسیب‌دیده در نقش ضدالتهابی یا ضدمرگ، می‌توانند در این ترشحات وجود داشته باشند که این روش یک روش غیرمستقیم است، یعنی هیچ سلولی در محل منتقل نمی‌شود، بلکه محقق این سلول را در شرایط آزمایشگاهی کشت داده و اجازه می‌دهد ترشحات مفید آن در شرایط آزمایشگاهی به‌وجود آید، سپس با روش‌هایی متنوع این ترشحات را جداسازی کرده و به ناحیه آسیب‌دیده انتقال می‌دهند.”
عضو هیئت علمی پژوهشکده زیست فناوری پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی درباره اینکه چه‌کسانی شرایط لازم برای ترمیم شبکیه چشم از طریق سلول‌های بنیادی را دارند، اظهار داشت: “به‌طور تئوریک، سلول‌درمانی برای افرادی به کاربرده می‌شود که سلول‌های شبکیه آن‌ها به‌صورت محیطی آسیب‌دیده باشد. این شرایط محیطی می‌تواند کهولت سن، فشار خون بالا، دیابت و تغییراتی که در شرایط فیزیولوژیک بدن اتفاق می‌افتد، باشد، چون ژنتیک این افراد سالم است و ممکن است سلول‌ها تحت تأثیر عوامل محیطی آسیب‌دیده باشند، بنابراین محققان می‌توانند با استفاده از سلول‌های جدیدی که در شرایط آزمایشگاهی تعریف کرده‌اند سلول‌های آسیب‌دیده را جایگزین کرده، تا حدود زیادی روند بیماری فرد را کنترل کنند و در موارد خاص بینایی شخص را برگردانند.”
دکتر کرمعلی افزود: “اگر قرار باشد که از سلول‌های خود فرد برای شخص استفاده شود، بیماری‌هایی که منشأ محیطی مانند بیماری‌های وابسته به سن، دیابت، فشار خون بالا و شرایط فیزیولوژیک بدن بیمار دارند را می‌توانیم از طریق سلول‌های بنیادی به ترمیم سلول‌های آسیب‌دیده در شبکیه چشم کمک کنیم.”
عضو هیئت علمی پژوهشکده زیست‌فناوری پژوهشگاه رویان و دEndpointsی تنبک بیانیه رسانه‌ای این قدم از بیماری‌های چشمی که منشأ غیرژنتیکی داشته باشند، انتخاب اول محققان برای سلول‌درمانی هستند، چون همان‌طور که گفته شد ژنتیک این افراد سالم است، البته اگر قرار باشد که از سلول‌های خود فرد برای شخص استفاده شود، بیماری‌هایی که منشأ محیطی مانند بیماری‌های وابسته به سن، دیابت، فشار خون بالا و شرایط فیزیولوژیک بدن بیمار دارند را می‌توانیم از طریق سلول‌های بنیادی به ترمیم سلول‌های آسیب‌دیده در شبکیه چشم کمک کنیم.
دکتر کرمعلی درباره نحوه و فرایند این نوع درمان اظهار کرد: “در سلول‌درمانی نکته مهم مدنظر این است که منشأ سلولی که می‌خواهد به‌عنوان سلول‌درمانی استفاده شود، مشخص باشد. معمولا سلول‌های بنیادی جنینی یا سلول‌های بنیادی پرتوان القایی، به‌عنوان بهترین منبع برای سلول‌درمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، چراکه وقتی این سلول‌ها در شرایط آزمایشگاهی کشت داده می‌شوند این قابلیت را دارند که با تعریف فاکتورهایی که ما به محیط کشت آزمایشگاهی اضافه می‌کنیم روند شکل‌گیری آن را تا حدودی کنترل کنیم، در نتیجه می‌توانیم در شرایط آزمایشگاهی به سلول مدنظر برسیم.”
دکتر کرمعلی ادامه داد: “اگر در این فرایند با ارزیابی‌های ژنتیکی، میکروسکوپی و در موارد پیشرفته‌تر با تحریک الکتریکی به این قطعیت برسیم که سلول مدنظر می‌تواند همان سلول دلخواه و منتخب برای فرایند درمان باشد، در شرایط آزمایشگاهی جدا و توسط پزشک متخصص به ناحیه آسیب‌دیده انتقال داده می‌شود.”
دکتر کرمعلی افزود: “علاوه بر سلول‌های بنیادی جنینی، سلول‌های بنیادی بالغ هم می‌توانند به‌عنوان سلول جایگزین مورد استفاده قرار گیرند، البته میزان بازدهی این سلول‌ها نسبت به سلول‌های بند ناف یا سلول‌های مغز استخوان کم‌تر است، معمولا به‌عنوان سلول‌هایی که ترشح‌کننده فاکتورهای مناسب برای محافظت از سلول‌های در حال آسیب هستند، استفاده می‌شود و هرکدام مسیرهای جداگانه‌ای دارند که در کارآزمایی‌های بالینی روی آن‌ها تحقیق می‌شود تا به‌صورت جداگانه یا تلفیقی برای بالابردن بازدهی پیوند سلول در اختلالات بینایی استفاده شود.”
امیدواری‌های تازه‌ای پیش روی بیماران مبتلا به آسیب‌های شبکیه قرار دارد؛ امیدی که با پیشرفتهای علم سلول‌های بنیادی و تلاش بی‌وقفه محققان، هر روز به واقعیت نزدیک‌تر می‌شود.