سال‌هاست که نوآوری‌های دیجیتال در حوزه سلامت رونق گرفته‌اند. با این حال، زیرساخت‌های قانونی و نظارتی این حوزه به همان اندازه رشد نکرده‌اند. در یکی از نکات تضاد در این مسیر، پلتفرم‌های دیجیتال تصمیم گرفتند در زنجیره تامین دارو وارد شوند. این انتخاب با استقبال بخشی از مردم و سرمایه‌گذاران همراه بود، اما در عین حال، آن را خطرناک برای بدنه سنتی نظام دارویی کشور کرد.
به گزارش اعتماد، این تضاد منافع به تدریج تبدیل به یک تنش شد. سکوت نهادهای رسمی در ابتدا، راه را برای گسترش این فعالیت‌ها باز کرد، اما با بالا گرفتن انتقادات و گزارش‌هایی درباره تخلفات احتمالی، ورق برگشت. با این حال، امروزه نه فقط بحث درباره مجوز و نظارت، بلکه نزاعی عمیق‌تر در مورد تعریف مرز نوآوری و انحصار شکل گرفته است.
پرسش اصلی اما همچنان پابرجاست: چگونه می‌توان میان تحول دیجیتال و امنیت دارویی، توازنی پایدار برقرار کرد؟ با صدور بخشنامه‌ای از سوی نهاد ناظر بر دارو، مبنی بر ممنوعیت همکاری داروخانه‌ها با پلتفرم‌های ارایه‌دهنده خدمات دارورسانی دیجیتال، جدال میان بدنه سنتی و بازیگران نوآور حوزه سلامت به مرحله تازه‌ای وارد شده است.
در این بخشنامه، هرگونه تهیه و ارسال دارو از طریق پلتفرم‌های اینترنتی اعم از داروهای نسخه‌ای یا بدون نسخه غیرقانونی اعلام شده و داروخانه‌ها از تعامل با این سکوها منع شده‌اند. استدلال نهاد ناظر، فقدان زیرساخت نظارتی و تکرار تخلفات جدی همچون عرضه داروهای قاچاق یا ممنوعه بوده است؛ در حالی که بازیگران بخش خصوصی این تصمیم را گامی در جهت انحصارگرایی و نادیده گرفتن ظرفیت‌های اقتصاد دیجیتال تلقی می‌کنند.
مخالفان این تصمیم هشدار داده‌اند که چنین سیاست‌هایی نه‌تنها موجب ضربه به نوآوری، سرمایه‌گذاری و اشتغال در حوزه سلامت دیجیتال می‌شود، بلکه دسترسی مردم به دارو را نیز در شرایط خاص مانند بیماری‌های مزمن یا بحران‌های سلامت محدود می‌سازد. در مقابل، موافقان این ممنوعیت، بر ضرورت نظارت پیشگیرانه و حفظ امنیت دارویی کشور تاکید دارند و معتقدند تا زمان تکمیل سامانه‌های رگولاتوری، هرگونه فعالیت تجاری در این حوزه باید متوقف شود.
در این جا، رامین مقدم، مشاور رییس سازمان غذا و دارو و مدیر پروژه دارورسانی اینترنتی، به تشریح جزییات تخلفات رخ‌داده در حوزه فروش آنلاین دارو پرداخت و ضمن انتقاد از برخی دخالت‌های غیرتخصصی، نسبت به تبعات نادیده گرفتن ضوابط قانونی در نظام سلامت هشدار داد.
وی اشاره کرد که متاسفانه تخلفاتی از جمله فروش غیرقانونی داروهای سقط جنین، داروهای قاچاق و سایر موارد مشابه، به دفعات تکرار شده است. همچنین، این تخلفات سابقه‌دار هستند و در دولت پیشین نیز با وجود اطلاع از آن‌ها، تنها جریمه‌ای در حد پنج میلیون تومان برایشان در نظر گرفته شد؛ مبلغی که حتی برای چند ثانیه تخلف هم بازدارنده نیست.
در ادامه، مقدم با اشاره به مسوولیت رگولاتوری سازمان غذا و دارو افزود که وقتی رگولاتور اعلام می‌کند که همکاری با این پلتفرم‌ها باید متوقف شود، به معنای ایست موقت برای بازتنظیم روابط و ساختارهاست. اما متاسفانه برخی پلتفرم‌ها بدون توجه به این هشدارها به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
وی با استناد به مواد ۶۸.۶۹ و ۷۰ قانون برنامه هفتم توسعه تصریح کرد که تولیت نظام سلامت طبق قانون با وزارت بهداشت است. بنابراین، تمام اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در حوزه سلامت عمومی (اعم از دیجیتال) باید تابع قوانین سلامت باشند. با این حال، شاهد ورود غیرقانونی هیات مقررات‌زدایی به این عرصه هستیم؛ نهادی که اساسا در حوزه سلامت جایگاهی برای تصمیم‌گیری ندارد.
در ادامه، مقدم تاکید کرد که به‌رغم خویشتنداری سازمان و تلاش برای تعامل، فشارهای سیاسی و مداخلات غیرتخصصی هر روز شدیدتر می‌شود. ما حتی از رییس‌جمهور درخواست استمداد کرده‌ایم تا این مساله که جنبه امنیت ملی پیدا کرده، به سرانجام برسد.
او درباره نقش پلتفرم‌ها گفت که ما با حضور و نقش‌آفرینی ضابطه‌مند پلتفرم‌ها کاملا موافقیم، به شرطی که در چارچوب قوانین فعالیت کنند. اما مشکل از جایی شروع می‌شود که برخی با نگاه صرفا اقتصادی و مدل‌های سرمایه‌داری می‌خواهند سلامت مردم را به تجارت تبدیل کنند.
مقدم در ادامه به تشریح ابعاد گسترده‌تر ماجرا پرداخت و گفت که نفوذ این پلتفرم‌ها به حدی است که متاسفانه در بسیاری از بخش‌ها توانسته‌اند اعمال نفوذ کنند. اینها مستند است، نه ادعا. ما روزانه با پیامدهای آن دست به گریبان هستیم.
او تاکید کرد که برای نمونه، همین حالا یکی از اپلیکیشن‌های معروف تاکسی اینترنتی که در اکثر گوشی‌های مردم نصب شده، بخشی به نام داروخانه دارد و به صورت فعالانه مشغول فروش دارو است. این یعنی دهن‌کجی آشکار به قانون و حاکمیت.
او با بیان اینکه سازمان غذا و دارو بارها نسبت به این فعالیت‌ها هشدار داده است، ادامه داد که وقتی نهادی مسوول سلامت مردم اعلام می‌کند همکاری با این پلتفرم‌ها باید متوقف شود، پاسخ آن‌ها ورود وکلا، انتقال اخبار نادرست، برگزاری جلسات شبانه و فشارهای سیاسی است. هدفشان مقابله با نهادهای حاکمیتی و تضعیف جایگاه نظارتی ماست.
در ادامه، نیما فاضلی، رییس کمیسیون سلامت دیجیتال انجمن تجارت الکترونیک، با اشاره به تنش‌های اخیر میان سازمان غذا و دارو و پلتفرم‌های دارورسان دیجیتال، این اختلاف را ناشی از تعارض منافع برخی ذی‌نفعان سنتی حوزه دارو دانست و گفت که اصل ماجرا از سه تا چهار سال پیش آغاز شد؛ زمانی که برخی چهره‌های بانفوذ در انجمن داروسازان، به دلیل تعارض منافع با مدل‌های نوین خدمات سلامت، شروع به ایجاد فشار علیه پلتفرم‌های دارویی کردند.
او افزود که در آن زمان، روایت غالب این بود که پلتفرم‌ها دارو می‌فروشند، در حالی که در واقعیت، موضوع صرفا دارورسانی از طریق داروخانه‌های رسمی بود. یعنی پلتفرم‌ها صرفا واسطه‌ای برای دریافت سفارش از بیماران و انتقال آن به داروخانه بودند. این مساله بعدها نیز در آیین‌نامه مشترک وزارت بهداشت و وزارت ارتباطات در اردیبهشت ۱۴۰۲ به رسمیت شناخته شد.
فاضلی با اشاره به روند اجرای این آیین‌نامه ادامه داد که مطابق این آیین‌نامه، مقرر شد سازمان غذا و دارو ضوابط فنی لازم را برای اجرای طرح دارورسانی اعلام کند و چهار شهر به عنوان پایلوت مشخص شوند. اما متاسفانه ماه‌ها از این وعده گذشت و نه ضوابطی اعلام شد و نه پایلوتی انجام گرفت.
او تصریح کرد که طرح سامانه واسط، به بهانه‌هایی همچون صیانت از داده‌ها و جلوگیری از تخلفات، عملا انحصاری جدید ایجاد می‌کند. این در حالی است که ما بارها به این شبهات پاسخ داده‌ایم و تاکید کرده‌ایم که فرآیند دارورسانی در پلتفرم‌ها شفاف و قابل رصد است.
رییس کمیسیون سلامت دیجیتال افزود که پلتفرم‌ها دارو نمی‌فروشند. آنچه رخ می‌دهد، ثبت سفارش دارو یا مکمل‌های بدون نسخه از سوی کاربر و ارسال آن به داروخانه‌های دارای مجوز و طرف قرارداد است. داروخانه‌ها پس از تایید سفارش، فاکتور رسمی صادر کرده و از طریق پیک، دارو را به دست بیمار می‌رسانند. بنابراین اگر تخلفی در فروش داروی ممنوعه یا خارج از نسخه رخ دهد، مسوولیت آن با داروخانه است، نه پلتفرم.
او با انتقاد از فضای رسانه‌ای اخیر اعلام کرد که متاسفانه طی روزهای اخیر، هجمه‌های سنگینی علیه پلتفرم‌ها به راه افتاده که برخی از آن‌ها با سرمایه‌گذاری رسانه‌ای گروه‌های خاص صورت گرفته است. این هجمه‌ها نه در دفاع از سلامت مردم، بلکه در واکنش به توزیع قدرت و شفافیتی است که پلتفرم‌ها ایجاد کرده‌اند.
فاضلی گفت که شفافیت، رقابت و خدمات بهتر به مردم، منافع واقعی سلامت کشور را تامین می‌کند. تجربه سایر کشورها هم نشان داده که مسیر سلامت دیجیتال برگشت‌ناپذیر است. لازم است تنظیم‌گران به جای سنگ‌اندازی، به تقویت این مسیر کمک کنند، وگرنه بازنده اصلی، مردم خواهند بود.
او با تاکید بر اینکه در قرن ۲۱، راه‌حل‌های فنی برای بسیاری از چالش‌ها ظرف کمتر از یک هفته قابل پیاده‌سازی هستند، گفت که ما به محض طرح موضوع نیاز به ارتباط بیمار با مسوول فنی داروخانه، امکان تماس مستقیم از طریق پلتفرم را فراهم کردیم. حالا داروخانه می‌تواند روی سفارش کلیک کند، تماس بگیرد، پرسش و پاسخ کند و دارو در شفافیت کامل تحویل شود.
در این میان، سوال اصلی این است که آیا می‌توانیم یک توازن پایدار میان تحول دیجیتال و امنیت دارویی برقرار کنیم؟ آیا می‌توانیم از تحول دیجیتال به عنوان یک فرصت استفاده کنیم تا خدمات بهتری به مردم ارائه شود؟