زینب شریفی
نخل به‌عنوان یک عنصر تعیین کننده در شیوه‌ی زیست مردمان جنوب ایران از دوران باستان تا کنون نقشی بلامنازع ایفا کرده است. این معنا از روی کنده‌کاری نقش “بز و درخت آسوریک” بر روی یک جام که در شهر سوخته‌ی سیستان کشف شد نیز قصه‌ی عربی محلی “النعجه و النخله” در خوزستان نمایان است؛ با این‌حال تفاوت‌هایی در روایت سیستانی و بین‌النهرینی ماجرا هست به این ترتیب که در اولی، بز برنده‌ی مناظره با درخت آسوریک یا همان نخل است و در دومی این نخل است که با مشتقات خود بر “نعجه” یا همان گوسفند پیروز می‌شود.
گذشته از کارکرد تئوریک نخل در ادبیات باستانی – تاریخی اقوام خاورمیانه این عنصر توانسته با مشتقات بی‌بدیل خود سده‌های متوالی چرخ اقتصاد خانواده‌ها را به حرکت درآورده شأنی به‌مثابه‌ی یک عضو خانواده داشته باشد. در این‌باره علاوه‌بر آن‌که واحد شمارش نخل “نفر” است حدیث پیامبر اسلام (ص) با این مضمون نیز جالب توجه است که: “اکرموا عمّتکم النخله!” (عمه‌ی خویش نخل را گرامی بدارید)
در اوایل دهه‌ی شصت شمسی که اوضاع اقتصاد عمومی در ایران، تیپاخوره‌ی شرایط جنگ تحمیلی بود طرحی در استان خوزستان اجرا شد که در خلال آن باغ‌داران بزرگ نخل و صاحبان چرداق‌ها محصول خرمای خود را به خانوارها می‌سپردند تا آن را “تَفشیج” کنند یعنی هسته و کلاهک آن را جدا کرده، مبلغی نیز به‌عنوان دستمزد دریافت کنند.
در این طرح که خیلی زود فراگیر شد خیل کثیری از جمعیت فاقد شغل بدون امکانات خاص و حتی مکانی جهت راه‌اندازی کسب و کار توانستند یه‌شکل موقت مشغول کار شده، دستمزدی مطابق ساعات فعالیت خویش دریافت بدارند. اما این طرح چگونه و با چه هدفی راه‌اندازی شد؟
در شیوه‌ی زیست سنتی، افراد حتی با مهاجرت به شهر همواره حافظ مؤلفه‌های اصیل خود هستند. کاشت نخل در خانه و اختصاص باغ‌ها و بساتین به این درخت مثمر به‌ویژه در گذشته که آسمان بخشنده‌تر بوده و باران فراوان می‌بارید یکی از سنت‌های مردمان خوزستان محسوب می‌شده است. این امر سبب تولید مازاد انواع خرما و لزوم صدور آن به مناطق دیگر می‌گردید.
از سوی دیگر نامرغوب بودن برخی از انواع خرما مانند سعمران سبب بازتولید آن در انواع مصارف مانند شیرینی‌جات و نان‌های سنتی می‌شد. امری که بر ضرورت پاک‌سازی خرما تأکید می‌ورزید. اما با توجه به حجم بالای خرمای تولیدی، نیروی کار بسیار زیاد نیاز بود تا تُناژهای بالای خرما، پاک شده به تولیدکنندگان تحویل داده شود. از این‌رو “برداشت خرما و هسته” به یک کسب و کار خانگی پررونق به‌ویژه در مناطق جنوبی خوزستان تبدیل شد.
در این روش خرماها از نخلستان‌ها و چرداق‌ها با سبدهای چوبی موسوم به “صندوگ” بار زده شده به شهرها و مناطق مختلف فرستاده می‌شد تا بین مردم متقاضی پاک کردن توزیع گردد. چرخه‌ای که از اواخر مرداد ماه که فصل برداشت خرما بود شروع می‌شد و تا چله‌ی زمستان ادامه پیدا می‌کرد. در این فصل مردم، خرمایی که از سرما سفت شده بود را جلوی آفتاب می‌گذاشتند تا نرم شده سپس پاک کنند.
علاوه‌بر خرمای پاک‌شده حتی هسته‌ها و کلاهک‌ها نیز از مردم تحویل گرفته می‌شد تا به پودر تبدیل شده به مصارفی چون غذای دام یا تولید فیبر برسد.
در همین راستا فرآیند تفشیج علاوه‌بر موارد فوق، ضامن مزیت‌های بسیار دیگر نیز بود:
– بیشتر خانواده‌هایی که خرما تحویل می‌گرفتند از قشر کم‌بضاعت بودند. آنان می‌توانستد علاوه‌بر پاک کردن خرما از آن نیز مصرف کنند.
– تنوع خرماهای توزیعی بسیار بالا بود و از سعمران که نوع پایینی از خرماست تا برحی و بریم که از انواع مرغوب است در بین همه توزیع می‌شد و تبعیضی در این باره صورت نمی‌گرفت.
– جمعیت بالای خانوارها به‌ویژه در دهه‌ی شصت و کساد بازار کسب و کار به‌دلیل شرایط جنگ تحمیلی بهترین فرصت را در اختیار مردم قرار می‌داد تا در خانه و بدون صرف هزینه به درآمدزایی بپردازند.
– اعضای خانواده در ساعات صبح، عصر و به‌ویژه شامگاه گرد هم می‌آمدند و صندوگ‌های پی‌درپی خرما را روی یک سفره می‌ریختند و در کنار هم پاک می‌کردند.
– زنان و دختران فعال‌ترین صنف چرخه‌ی تَفشیج خرما بوده‌اند. آنان از لحظه‌ی تحویل گرفتن صندوگ‌ها تا جابه‌جایی به داخل منزل، تعبیه در جای خشک و مناسب، انتقال به محل پاک کردن، جمع کردن هسته‌ها و کلاهک‌ها و تحویل خرماها به مسئول توزیع در صحنه حضور فعال داشته‌اند. در نهایت دستمزد همه‌ی اعضای خانواده به پدر یا سرپرست خانوار تسلیم می‌شد.
– این شیوه نوعی رقابت بین خانواده‌ها را نیز رقم می‌زد که به درآمد هرچه بیشتر ختم می‌شد. این درآمدها علاوه‌بر تهیه‌ی مایحتاج روزانه‌ی خانوارها به پس‌انداز جهت تهیه‌ی جهیزیه، هزینه‌ی تحصیل، خدمت سربازی و امثال آن اختصاص می‌یافت.
بدین ترتیب چرخه‌ی پاک کردن خرماها در مناطق مختلف خوزستان به “سنت برداشت خرما و هسته” تبدیل شد تا دهه‌ها بعد صرفنظر از جنبه‌ی اقتصادی آن، در خاطرات جمعی مردم این خطه ماندگار شود. شایان ذکر است که هنوز در اندک مناطقی از خوزستان این طرح اجرا می‌شود اما رونق گذشته را ندارد و بیشتر جنبه‌ی سرگرمی و فراهم آوردن یک دورهمی برای بانوان را پیدا کرده است.
source