پیشگیری از سرطان: کشف قدرتمند پزشکان راه تازه ای گشوده است

داستانی تازه از درون سلول‌ها: درک نوین از منشأ و مهار سرطان

پیشگیری از سرطان درگیری ذهنی خیلی از افراد است. در ذهن عموم مردم، سرطان معمولاً با جهشی در DNA یک سلول طبیعی آغاز می‌شود؛ جهشی که موجب می‌شود آن سلول بدون کنترل شروع به تقسیم و رشد کند و از سامانه‌های نظارتی بدن بگریزد. در نهایت توده‌ای از سلول‌های غیرطبیعی یا همان تومور شکل می‌گیرد و سلول‌های سرطانی از آن جدا شده و به نقاط دیگر بدن گسترش می‌یابند.

اما در چند سال اخیر، یافته‌های علمی تازه نشان داده‌اند که تصویر کلاسیک از آغاز سرطان، تنها بخشی از واقعیت است. پژوهشگران دریافته‌اند که «جهش‌های مولد سرطان» یا همان cancer-driver mutations نه‌تنها در بافت‌های بیمار، بلکه در بافت‌های کاملاً سالم نیز وجود دارند. به عنوان نمونه، حدود یک‌چهارم سلول‌های پوستی سالم دارای چنین جهش‌هایی‌اند. در میانسالی، بیش از نیمی از سطح مری و نزدیک به ۱۰ درصد از پوشش داخلی معده از سلول‌هایی پوشیده شده که همین جهش‌های خطرناک را دارند. این پدیده در بافت‌های دیگر از جمله روده بزرگ، ریه و تخمدان نیز تأیید شده است.

پرسش بنیادین این است که چرا این سلول‌های مستعد سرطان، در اغلب موارد به تومور تبدیل نمی‌شوند؟ اکنون دانشمندان در حال کشف این معما هستند. به‌نظر می‌رسد سلول‌های سالم اطراف، که خود دارای جهش‌های مفید و سازگارکننده در DNA هستند، از رشد و تکثیر سلول‌های معیوب جلوگیری می‌کنند. این تعامل پویا میان سلول‌های سالم و معیوب، کلید تازه‌ای برای پیشگیری از سرطان به شمار می‌آید.

پیشگیری از سرطان : رقابت درون بافت‌ها

درک این پدیده از شناخت بهتر رشد طبیعی بافت‌ها حاصل شد. هر سلول جدیدی که از تقسیم سلول مادر پدید می‌آید، مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از جهش‌های تصادفی را با خود دارد. در لایه‌های بیرونی اندام‌هایی چون مری، پوست و معده، سلول‌هایی که بهتر با محیط سازگار شده‌اند جایگزین دیگران می‌شوند و سلول‌های ناکارآمد به‌تدریج از بافت حذف می‌گردند.

مطالعات روی موش‌ها نشان داده است که حتی سلول‌های سرطانی نیز ممکن است در این رقابت حذف شوند. سلول‌هایی با جهش‌های خاص توانسته‌اند همسایگانی را که جهش‌های افزایش‌دهنده خطر سرطان داشتند، کنار بزنند و حتی تومورهای بسیار کوچک (کمتر از ۱۰۰ سلول) را از بین ببرند. این جنگ سلولی ممکن است سال‌ها ادامه یابد. نمونه‌برداری‌های خونی از افراد در سنین مختلف نشان داده‌اند که جمعیت سلول‌های دارای جهش‌های سرطانی در طول زمان افزایش و کاهش می‌یابد. بنابراین، تقویت سلول‌های مفید و رقابت‌پذیر می‌تواند راهی برای پیشگیری طبیعی از سرطان باشد.

نبرد متابولیک و نقش متفورمین در پیشگیری از سرطان

فیلیپ جونز، پژوهشگر مؤسسه ولکام سنگر در بریتانیا، در مطالعات خود به جهشی رایج در ژن PIK3CA پرداخت—ژنی که تنظیم رشد و بقاى سلولی را بر عهده دارد و در صورت جهش می‌تواند موجب رشد بیش از حد بافت شود. او و گروهش دریافتند که سلول‌های دارای جهش PIK3CA دگرگونی‌هایی متابولیکی را تجربه می‌کنند که به آن‌ها امکان می‌دهد نسبت به سلول‌های سالم برتری یابند.

در پژوهشی که نتایج آن در اوت ۲۰۲۴ در نشریه Nature Genetics منتشر شد، جونز و همکارانش نشان دادند که داروی متفورمین—داروی رایج دیابت نوع دوم—می‌تواند همین تغییر متابولیکی را در سلول‌های سالم مری ایجاد کند. این دارو با «هم‌سطح کردن میدان رقابت» میان سلول‌های سالم و معیوب، مانع گسترش سلول‌های دارای جهش PIK3CA شد. در مقابل، رژیم غذایی پرچرب موجب رشد سریع‌تر سلول‌های معیوب گردید؛ پدیده‌ای که در افراد چاق نیز مشاهده شد. این نتایج نشان می‌دهد که کنترل چاقی و مداخلات متابولیکی می‌تواند از بروز سرطان مری جلوگیری کند.

البته فهرست‌کردن تمام جهش‌های مفید و مضر کار ساده‌ای نیست، زیرا بدن انسان از هزاران نوع سلول با عملکردهای مولکولی متفاوت تشکیل می شود. حتی جهشی که در مری ممکن است محافظتی عمل کند، لزوماً در پوست همان اثر را ندارد. برای تشخیص دقیق این موارد، نیاز به آزمایش‌های گسترده و پیشرفته است. خوشبختانه ابزارهای نوینی مانند فناوری ویرایش ژن CRISPR این مسیر را کوتاه‌تر کرده‌اند. دکتر جونز می‌گوید: «ما اکنون می‌توانیم نقش ۱۵ هزار ژن را در عرض سه ماه بررسی کنیم و سپس روی ۲۰ تا ۳۰ ژن کلیدی تمرکز کنیم.»

ریشه پنهان سرطان: التهاب مزمن

کشف این پدیده‌ها، پرسش عمیق‌تری را نیز مطرح کرده است: چه عواملی باعث می‌شوند یک سلول بی‌ضرر با DNA آسیب‌دیده به توموری کامل تبدیل شود؟ نقش عوامل محیطی در این میان انکارناپذیر است. آلودگی هوای شهری، ترکیبات شیمیایی در آب آشامیدنی یا لوازم آرایشی و سایر آلاینده‌ها می‌توانند به سلول‌ها آسیب برسانند و خطر سرطان را افزایش دهند. اما مطالعات جدید نشان داده‌اند که بسیاری از این مواد الزاماً باعث جهش ژنتیکی نمی‌شوند.

در سال ۲۰۲۰، آلن بالمین از دانشگاه کالیفرنیا سان‌فرانسیسکو و همکارانش گزارش دادند که تنها سه مورد از بیست ترکیب شناخته‌شده‌ی سرطان‌زا در موش‌ها واقعاً جهش‌زا هستند؛ بیشتر آن‌ها رشد تومور را از مسیرهای دیگر تحریک می‌کنند. به‌گفته او، حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد مواد سرطان‌زایی که انسان در معرض آن‌هاست، احتمالاً جهش‌زا نیستند.

این مواد غیرجهش‌زا معمولاً از طریق سیستم ایمنی و التهاب مزمن عمل می‌کنند. التهاب مکرر سبب می‌شود سلول‌های دارای جهش‌های سرطانی فعال‌تر و به تومور تبدیل شوند. التهاب در اصل سازوکار ترمیم بدن است؛ اما وقتی در برابر محرک‌های مداوم مانند ذرات آلاینده‌ی هوا، اشعه فرابنفش یا عفونت‌های مزمن روده‌ای فعال بماند، خود می‌تواند بافت را تخریب و سرطان ایجاد کند. از همین رو، برخی دانشمندان تومور را به «زخمی که هرگز بهبود نمی‌یابد» تشبیه کرده‌اند.

در مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۳ در نشریه Nature، گروهی به رهبری چارلز سوانتون از مؤسسه فرانسیس کریک لندن نشان دادند که آلودگی هوای شهری می‌تواند در افراد غیرسیگاری منجر به سرطان ریه شود. در موش‌ها، آلودگی موجب التهاب ریوی شد و سلول‌هایی با جهش‌های خاص سرطانی را وادار به رشد و تشکیل تومور کرد. به‌گفته پژوهشگران، زندگی تنها سه سال در مناطق پرآلاینده، مانند حاشیه جاده‌های شلوغ، ممکن است برای آغاز این فرایند کافی باشد.

تغییر نگاه در پیشگیری از سرطان

شناخت نقش التهاب مزمن، دیدگاه پزشکان را نسبت به پیشگیری از سرطان دگرگون کرده است. اکنون باور بر این است که شاید بهترین راه، به‌جای تمرکز بر حذف سلول‌های سرطانی، هدف‌گیری مسیرهای التهابی در بدن باشد. در مطالعه سوانتون، مشخص شد پروتئینی به‌نام اینترلوکین-۱ بتا (IL-1β) نقشی کلیدی در التهاب مولد تومور دارد؛ مهار دارویی این مولکول در موش‌ها از تشکیل تومورهای ناشی از آلودگی هوا جلوگیری کرد.

این یافته‌ها دریچه‌ای تازه به‌سوی داروهای پیشگیرنده از سرطان گشوده‌اند—داروهایی که با تنظیم پاسخ ایمنی، آسیب ناشی از خود بدن را کاهش می‌دهند. چنین داروهایی می‌توانند برای افراد دارای خطر ژنتیکی بالا (مانند دارندگان ژن BRCA معیوب)، افراد سابقه‌دار سرطان، یا کسانی که بافت‌های پیش‌سرطانی دارند (مانند پولیپ‌های کولون یا ضایعات اولیه سینه و ریه) بسیار مفید باشند. با افزایش امید به زندگی و رشد آمار ابتلا، شمار بهره‌مندان از این درمان‌های نوین روزبه‌روز بیشتر خواهد شد.

جمع‌بندی

یافته‌های تازه نشان می‌دهند بدن انسان صحنه رقابتی دائمی میان سلول‌های سالم و معیوب است. گاهی این رقابت، خود بهترین سد دفاعی در برابر سرطان است. با درک بهتر این فرآیند و کنترل التهاب مزمن، می‌توان به پیشگیری از سرطان نه به‌عنوان رؤیا، بلکه به‌عنوان واقعیتی علمی نگاه کرد.

کلیدواژه‌

پیشگیری از سرطان، سرطان و التهاب، سلول‌های سرطانی، آلودگی هوا و سرطان ریه، متفورمین و سرطان، ژن PIK3CA، التهاب مزمن، رقابت سلولی، داروهای ضدسرطان، تحقیقات سرطان

داروخانه شبانه روزی اینترنتی امید

منبع پیشگیری از سرطان