نیم‌قرن پیشرفت علمی دربرابر افول غربی‌ها ۲۱-

پژوهشگران پژوهشگاه رویان توانسته‌اند با تولید چند محصول درمانی و تشخیصی، گامی در جهت بهبود و درمان بیماری‌ها و سرطان‌ها بردارند. دستاورد‌ها و فناوری‌های هایتکی که کشور را از واردات محصولات خارجی بی‌نیاز کرده است.

خبرگزاری آنا-گروه علم و فناوری؛ پژوهشگاه رویان طی دو-سه دهه اخیر در زمینه درمان ناباروی، استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان برخی بیماری‌ها و همانندسازی حیوانات اهلی مانند بز، گوسفند و گاو دستاورد‌های بزرگ علمی کسب کرده است.

در یکی از ساختمان های این پژوهشگاه چندین شرکت دانش‌بنیان، واحد و هسته فناور مستقر هستند که توانسته‌اند همگام با کشور‌های پیشرو در دنیا محصولات هایتک و فناور برای درمان و تشخیص بیماری‌ها تولید کنند؛ دستاورد‌ها و فناوری‌هایی که اغلب واردات آنها به کشور با محدودیت همراه است و در صورت واردات ارزبری زیادی به دنبال دارند.

این دستاوردها بخشی از تحقیقات به نتیجه رسیده محققان رویان است که در صدد هستند بسیاری از چالشهای حوزه درمان را رفع کنند. در این راستا برخی از این دستاوردها را در این گزارش معرفی میکنیم.

تولید پانسمان زیستی از پرده آمنیوتیک

 یکی از شرکت‌های دانش بنیان این پژوهشگاه رویان موفق به ذخیره سازی خون بند ناف و تولید پانسمان زیستی خشک مشتق از پرده آمنیوتیک و سرم خون بند ناف شده‌اند که جزء نخستین شرکت‌های پژوهشگاه رویان محسوب می شوند؛ حدود دو دهه پیش همزمان با شکل گیری بانک‌های خون بند ناف در اروپا و آمریکا، در ایران تاسیس شده است.

معصومه نوری، دکترای ژنتیک مولکولی و مدیر واحد تحقیق و توسعه این شرکت در این خصوص به خبرنگار خبرگزاری آنا گفت: یکی از مهمترین فعالیت این مجموعه ذخیره سازی خون بند ناف است؛ خون بند ناف، در کنار مغز استخوان و خون، منبع غنی از سلول‌های خون ساز است. خون بند ناف ذخیره شده افراد در صورت ابتلای  فرد یا اقوام درجه یک به سرطان خون یا بیماری‌هایی با نقص سیستم ایمنی در اختیار پزشک قرار می‌گیرد. در حال حاضر این شرکت به عنوان بزرگترین بانک خون بند ناف در خاورمیانه بیش از ۲۳۰ هزار نمونه خون بند ناف نگهداری می‌کند.

وی افزود: همچنین با در اختیار داشتن منابع زایمانی سالم مانند جفت، پرده آمنیوتیک و با اشراف به دانش این حوزه توانسته‌ایم، پانسمان زیستی خشک مشتق از پرده‌‍ آمنیوتیک تولید کنیم؛ فرایند تولید این محصول از ده سال پیش آغاز شده است و اکنون در داروخانه‌های بیمارستان‌ها عرضه شده و تمامی فرایند‌های تجاری سازی اخذ مجوز‌های داخلی و حتی مجوز صادرات را کسب کرده است از اینرو دیگر نیازی به واردات نمونه‌های مشابه خارجی این محصول نداریم.

وی با بیان اینکه سرم خون بندناف انسانی از دیگر محصولات جانبی این مجموعه است؛ این سرم به عنوان مکمل محیط‌های کشت در مراکز تحقیقاتی و بالینی که نیاز به کشت سلولی دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد، گفت: همچنین مطالعاتی نیز برای تولید قطره‌های چشمی انجام داده‌ایم. در سطح مطالعات بالینی، محصولات مشتق از خون بند ناف تولید کرده‌ایم که از سلول‌های تک هسته‌ای یا مزانشیمی خون بند ناف گرفته می‌شوند.

نوری خاطرنشان کرد: خوشبختانه ایران در حوزه تحقیقاتی سلول‌های دانش بنیان و محصولات دانش بنیان این حوزه با تمام محدودیت‌هایی که وجود دارد، در جایگاه مطلوبی به سر می‌برد و نسبت به کشور‌های پیشرو عقب نیست، زیرا به موقع وارد حوزه سلول‌های بنیادی شده است. حتی اکنون به صورت مشترک کار‌های تحقیقاتی با کشور‌های دیگر انجام می‌دهیم.

به گفته وی، علت اصلی موفقیت پژوهشگران پژوهشگاه رویان به عامل خودباوری و اعتمادی که ایران به توان پژوهشگران داخلی دارد، بر می‌گردد. خوشبختانه پژوهشگاه رویان جزو نخستین مراکزی بود که همزمان با کشور‌های اروپایی و آمریکایی اقدام به تاسیس بانک خون بند ناف کرد.

درمان تومور‌های مغزی با کمک سلول‌های کشنده طبیعی

پژوهشگران یکی دیگر از شرکت‌های دانش بنیان پژوهشگاه رویان با کمک سلول‌های کشنده طبیعی گامی در جهت درمان تومور‌های مغزی و نابودی سلول‌های سرطانی برداشته‌اند.

دانشجو، محصول فنی این شرکت در این باره به خبرنگار خبرگزاری آنا گفت: در این مجموعه کارآزمایی بالینی سلول درمانی با استفاده از سلول‌های کشنده طبیعی برای بیماران مبتلا به تومور مغزی انجام می‌دهیم؛ سلول‌های کشنده طبیعی بخشی از سیستم ایمنی بدن هستند که به طور طبیعی توانایی شناسایی و نابودی سلول‌های سرطانی را دارند. در این میان سلول‌های بیماران مبتلا به سرطان عملکرد طبیعی خودشان را از دست می‌دهند و در نهایت سلول‌های غیر طبیعی سرطانی در بدن ایجاد می‌شود و سیستم ایمنی نمی‌تواند این سلول‌ها را از میان ببرد. این امر باعث گسترش سرطان می‌شود.

وی افزود: در این روش، سلول‌ها از خون یک اهدا کننده سالم گرفته می‌شود. پس از طی یک سری پروسه، سلول خالص که شامل کشنده طبیعی یا قاتلان طبیعی هستند در بانک سلولی این مجموعه ذخیره می‌شود و هر زمان که بیمار یا فرد دیگری نیاز داشت این سلول‌ها در اختیار پزشک معالج قرار می‌گیرد. این محصول سلولی آلوژن که از دهنده سالم غیر خویشاوند گرفته شده است می‌تواند برای درمان بدخیمی‌های خونی و تومور‌های توپر استفاده شود.

محصول دیگر این مجموعه کیت کموبیوگرام است. این محصول اکنون در بخش تحقیق و توسعه قرار دارد. از طریق این کیت، پزشکان می‌توانند شانس شان را برای انتخاب قوی‌ترین دارو‌های شیمی‌درمانی متناسب با سرطان خاص بیمار افزایش دهند.

وی تاکید کرد: فرایند کیت کموبیوگرام مستلزم استخراج یک نمونه از تومور بیمار است. سپس از این نمونه برای کشت سلول‌های تومور توپر و سلول‌های بنیادی سرطانی استفاده می‌شود. با قراردادن این سلول‌ها در معرض مجموعه‌ای متنوع از دارو‌های شیمی‌درمانی، متخصصان می‌توانند مشخص کنند که کدام دارو‌ها در ریشه‌کن‌کردن سلول‌های سرطانی بیشترین کارایی را دارند.

تشخیص و درمان بیماری‌ها با ۵ محصول الیگونوکلئوتیدی

پژوهشگران یکی از شرکت‌های فناور پژوهشگاه رویان موفق به تولید ۵ محصول تشخیصی و درمانی شده‌اند؛ محصولات تحقیقاتی و تشخیصی این مجموعه نیاز مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی را برطرف می‌کنند. محصولات تشخیصی این شرکت می‌تواند به درمان سرطان‌ها کمک کند.

سعید محبی مدیر تحقیق و توسعه این شرکت درباره این محصولات با خبرنگار خبرگزاری آنا گفت: این شرکت تولیدکننده محصولات الیگونوکلئوتیدی (miRNA، siRNA وآنتی سنس، کاوشگر‌ها و نشانگر‌های زیستی) است که برای درمان اکثر بیماری‌ها و سرطان‌ها کاربرد دارد. در بیماران سرطانی ژن بیماران به سمت سرطانی شدن پیش می‌رود. محصولات الیگونوکلئوتیدی برعلیه این ژن‌ها طراحی شده‌اند و از سلول‌ها محافظت می‌کند تا به سمت سرطانی شدن پیش نروند.

وی افزود: گاهی اوقات هترودوپلکس اتفاق میفتد یعنی الگویی که طراحی کرده‌ایم از جنس DNA است، اما بر علیه RNA استفاده می‌شود و RNA که محصول ژن بیماری زا است و به سمت سرطانی شدن پیش می‌برد را تخریب می‌کند و از سرطانی شدن سلول‌ها پیشگیری می‌کند. برخی دیگر از مولکول‌ها microRNA یا به اختصار miRNA هستند که کار تنظیم بیان ژن را انجام می‌دهند. هرچند این مولکول‌ها کار مهار بیان ژن را انجام می‌دهند، اما در برخی از مواقع به نفع سلول‌های سرطانی کار انجام می‌دهند از اینرو محصولی به نام آنتاگومیر‌ها را طراحی کرده‌ایم. این محصول مولکول‌های miRNA را مهار می‌کند و مانع پیشرفت سلول‌های سرطانی می‌شود.

وی بیان کرد: siRNA نیز برعلیه ژن خاص طراحی می‌شود و کار مهار بیان ژن را انجام می‌دهد. محصولات تشخیصی این مجموعه نیز شامل انواع پروب‌ها (کاوشگرها) و شکل‌های مختلف نشانگر‌های زیستی (مارکرها) می‌شود. نشانگر‌ها و بیومارکر‌ها وارد جریان جون و مایعات بدن می‌شود. از طریق این نشانگر‌ها می‌توان فرد سرطان را شناسایی کرد.

ارزیابی اثربخشی دارو‌ها با بکارگیری روش زیست محاسباتی

پژوهشگران یکی از هسته‌های فناور پژوهشگاه رویان نیز موفق شده‌اند با ارائه روش زیست محاسباتی نشان دهند در زمان شیوع بیماری‌های همه گیر مانند کرونا، کدام دارو‌ها اثربخشی بیشتری دارند.

سوده مهدیان، دکترای بیوشیمی و محقق پسادکترای پژوهشگاه رویان و یکی از اعضای این شرکت در گفت‌و‌گو با خبرنگار خبرگزاری آنا گفت: در دنیا تقریبا تمام مراکز بزرگ تحقیقاتی و شرکت‌های بزرگ دارویی بخش آزمایشگاه زیست محاسباتی دارند. آنها پیش از اینکه یک طرحی را در آزمایشگاه‌های حیوانی یا مدل‌های حیوانی بررسی کنند یا حتی در حوزه بالین مورد بررسی قرار دهند، ابتدا در آزمایشگاه‌های زیست محاسباتی فرایند تولید دارو_از مرحله طراحی تا زمانی که وارد فاز‌های حیوانی یا بالینی می‌شود_ با روش‌های محاسباتی مورد ازیابی می‌کنند. در نهایت پس از کسب نتایج لازم، طرح وارد فضای درمانی می‌شود.

وی افزود: پیش از این دارو فرایند تولید دارو به سرعت سپری و وارد مدل حیوانی می‌شد، اما اکنون دنیا به سمتی پیش می‌رود که به دلیل رعایت اخلاق پزشکی باید مدل‌های حیوانی کمتر مورد استفاده قرار گیرند. تعداد حیوان‌های آزمایشگاهی در پروژه‌ها نیز باید کمتر شود. یکی از کاربرد‌های مهم آزمایشگاه‌های زیست محاسباتی این است که میزان استفاده از مدل‌های حیوانی را کاهش می‌دهد و ضمن رعایت اخلاق پزشکی و کمتر شدن هزینه ها، در وقت نیز صرفه جویی می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: در این روش پیش از اینکه مدل حیوانی انجام شود با روش‌های محاسباتی میزان اثربخشی دارو‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در زمان شیوع کرونا اغلب دارو‌ها به صورت رندوم به بیماران داده می‌شد. سپس اثربخشی آن مورد ارزیابی قرار می‌گرفت، اما با روش زیست محاسباتی می‌توانیم مشاهده کنیم چه دارو‌هایی اثر بخشی بالاتری دارند.

وی در پایان گفت: اکنون با اجرای این روش، نتایج خوبی کسب کرده‌ایم و توانسته‌ایم با بیمارستان بقیه الله همکاری‌های علمی داشته باشیم. همچنین با چند پژوهشگاه نیز در این زمینه طرح‌های مشترکی تعریف کرده‌ایم.

سخن پایانی

اکنون با وجود استادان با تجربه در زمینه سلول‌های بنیادی و اندوخته‌های علمی پژوهشگران این حوزه توانسته‌ایم در تولید صنعتی سلول‌های بنیادی و محصولات دانش بنیان برای درمان و تشخیص بیماری‌ها و بومی‌سازی ابزار آلات انتقال جنین، تولید محصولات بیوتک وغیره دستاورد‌های خوب و مطلوبی کسب کنیم. امید است چراغ پژوهشگاه رویان در عرصه پژوهش و فناوری همیشه روشن و پر فروغ باشد و با تولید دستاورد‌های پژوهشی پژوهشگران این مجموعه _ که نیازمند حمایت‌های دولتی و بخش خصوصی است_ راهی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها و سرطان‌ها پیدا شود.