«خانه خدا»؛ مستندی باستانی که الگویی برای حضور سینما در مناسک حج شده است
در سال ۱۳۴۵، یک مستند ایرانی با عنوان «خانه خدا» ساخته شد که به یکی از کامل‌ترین اسناد سینمایی جهان در مورد مناسک حج تبدیل شد. تغییرات جالبی که در گذر زمان رخ داده و 가능 است که برای ساخت اثر جدید مفید باشد. رابطه بهبود یافته ایران و عربستان می‌تواند از آن استفاده بهتری را ایجاد کند.
به گفته خبرگزاری سینا، محمود کلاری، فیلمبردار برجسته سینمای ایران، که جوایز بین‌المللی هم کسب کرده و در نمایش باغ بازمی‌گردد، در مراسم سال قبل در موزه سینما بیان کرده بود که سال‌ها قبل قرار بوده یک کارگردان کانادایی یک فیلم مستند آیمکس با فیلمبرداری او در مورد حج بسازد. از آنجایی که دلیل خوب نبودن رابطه ایران و عربستان و تاکید آن کشور بر حضور عوامل ایرانی در این پروژه، کلاری شانس حضور در این پروژه را از دست داده است.
البته به نظر می‌رسد این پروژه به سرانجام نرسیده است. جستجوهای اینترنتی در مورد آثار سینمایی و مستندی که مرتبط با حج هستند نشان می‌دهد که سال قبل یک کارگردان زن سعودی «شهد امین» یک فیلم سینمایی با عنوان «هجرت: سفر به خویشتن» ساخته است که در مورد تاثیر حج بر جامعه و مهاجرانی است که پس از انجام این مناسک در عربستان ماندگار می‌شوند. علاوه بر این، گویا وزارت حج عربستان هم یک فیلم را در مورد مناسک حج تولید کرده است که برای نمایش در ۹ زبان زنده دنیا آماده شده است.
در سینمای ایران تنها یک فیلم مهم مرتبط با حج وجود دارد، «خانه خدا» که سال ۱۳۴۵ ساخته شد و در آن زمان، زمانی که در سینماها اکران شد، تماشاگران زیادی را به سینماها کشاند. این فیلم مستند به عنوان یک گنجینه سینمایی شناخته شده است و ناگاتیوی آن در حال حاضر موجود نیست. چند سال قبل، نسخه‌ای از این فیلم به سفارش فیلمخانه ملی ایران در «شرکت پیشگامان سینمای آریا» ترمیم و بازسازی شد که در بهار سال ۱۳۹۶ در جشنواره جهانی فیلم فجر به نمایش درآمد.
یکی از بحث‌های مهم در مورد این فیلم، فارغ از ارزش تاریخی و سندگونه آن، به قطعی نبودن نام فیلمسازش برمی‌گردد. در منابع مختلف، نام جلال مقدم به عنوان کارگردان مستند «خانه خدا» ذکر شده است، در حالی که به گواه برخی اسناد دیگر ابوالقاسم رضایی کارگردان اصلی شناخته می‌شود.
اُرد عطارپور، مستندساز برجسته ایران، «خانه خدا» را یکی از مهم‌ترین فیلم‌های تاریخ سینمای مستند ایران دانسته است و معتقد است: هیچ فیلم مستندی نتوانسته تا این اندازه در گیشه موفق باشد. او می‌گوید که محمد تهامی‌نژاد، پژوهشگر، معتقد است که این فیلم توسط آقای گلستان هدایت شده و متن او توسط او بازنویسی شده است. گلستان و نعمت حقیقی این فیلم را متعلق به ابوالقاسم رضایی می‌دانستند، اما آقای جلال مقدم در هیچ کجا ادعا نکرده که کارگردان این فیلم بوده است. در آن مقطع، در تبلیغات این فیلم مردم را به تماشای شکوه اسلام دعوت کرده بودند و در تبلیغات، نام رضایی به عنوان تهیه‌کننده آمده است. به احتمال زیاد، فردی که گروه را برای ساخت این فیلم مدیریت کرده، شخص ابوالقاسم رضایی بوده است. اما در شکل نهایی و تالیفی این اثر، فیلمبردارها و تدوینگر، نقش بسیار زیادی داشته‌اند.
این فیلمساز می‌گوید که در آن دوران دولت ایران از ساخت این اثر پشتیبانی وسیعی را صورت داده است و در فیلم به مهمان نوازی و پیشرفت‌های کشور عربستان توجه شده است.
همچنین محمود کلاری می‌گوید که یکی از برجسته‌ترین، قابل‌توجه‌ترین و مهم‌ترین سوال‌ها در مورد این اثر مربوط به کارگردانی این مستند است. همانطور که می‌دانید، جلال مقدم چهره‌ای شناخته شده در سینما است. آقای ترابی که زمانی در سینمای مستند فعال بودند و در مقطعی سمتی در وزارت ارشاد برعهده داشته بودند، بر این باور بودند که اصلا آقای مقدم همراه این سفر نبودند بلکه در مرحله تدوین فیلم به آن ورود پیدا کردند. سوال این است که در فیلمی مانند «خانه خدا» شخص کارگردان در اجرا چه نقش به عهده دارد؟ در این اثر نیاز بوده تا مناسک مختلف ثبت شود و کارگردان بر روی فیلمبرداری هر بخش تاکید نداشته و فیلمبرداران اثر، خود به این موضوع واقف بودند. مرحله اساسی چنین مستندهایی به مونتاژ بازمی‌گردد، زیرا تدوین فیلم سمت و سوی چنین اثری را با توجه به نوع تالیف کارگردان تعیین می‌کند.
به گفته او، «در زمان تولید این فیلم، بجز ایران و مصر، سایر کشورهای مسلمان از قابلیت فنی برای تولید چنین آثاری بی‌بهره بودند. سال‌ها پیش، غیر مسلمانان اجازه ورود به کعبه را نداشتند و یک کارگردان کانادایی به نام سالازار بر اساس مسجد مدینه ساختاری ویژه را برای تولید یک مستند طراحی کرده بود. او قصد داشت یک فیلم آیمکس درباره حج بسازد و می‌خواست عوامل فنی فیلم خود را از میان مسلمانان انتخاب کند و به من پیشنهاد همکاری داد. به دلیل فیلمبرداری این اثر به صورت آیمکس، قرار شد که من مدتی در لس آنجلس حضور پیدا کنم و دوره‌هایی را بگذرانم. در آن مقطع، روابط میان ایران و عربستان خوب نبود و مسئولان این کشور اعلام کردند که نباید هیچ یک از عوامل این اثر ایرانی باشند، به همین دلیل، من شانس همکاری در آن پروژه را از دست دادم. البته در آن مقطع، در عربستان سعودی، فیلمبرداری و تهیه تصویر با مشکلات زیادی همراه بود. احمد شیرازی یکی از متبحرترین فیلمبرداران به شیوه دوربین روی دست و کار با دوربین بدون سه پایه بود که احتمالا پلان‌های مربوط به صفا و مروه توسط ایشان فیلمبرداری شده است. من عمیقا بر این عقیده هستم که «خانه خدا» به گونه‌ای توأم با ترس فیلمبرداری شده و این موضوع در سراسر فیلم مشهود است. این اثر اولین و تنها فیلمی بود که من همراه با پدرم آن را در سینما دیدم»
کلاری می‌گوید که «خانه خدا» به دلیل شرایط مذهبی از کاربرد موسیقی محروم بوده و محدودیت‌های زیادی بر آن اعمال شده است. همچنین بخش‌های مربوط به قربانی کردن در مراسم حج از جمله مواردی است که مشخص است گروه فیلمبرداری در نشان دادن این اتفاق با محدودیت روبه‌رو بوده‌اند. در آن مقطع، برخورد شرطه‌های حاضر در مراسم حج با فردی که دوربین به دست داشت، همچون کسی بود که اسلحه‌ای را حمل می‌کرد و این موضوع نشان می‌دهد که ساخت این فیلم با تحمل دشواری‌های زیادی به نتیجه رسیده است.
وی می‌گوید که در آثار این‌چنینی کارگردان نقش عملی کم‌تری را برعهده دارد زیرا محدودیت بسیار در مسیر تولید و ساخت این فیلم وجود داشته است. در آن دوران، عمل دکوپاژ و شکل اجرا وابسته به فیلمبردار بود و این موضوع در تولید «خانه خدا» وجود داشته است. کارگردان و عوامل فیلم در انتخاب فیلمبردار هوشمندانه عمل کرده و طبق جریان مرسوم آن سال‌ها برای تولید چنین اثری از فیلمبردار خبری استفاده نکردند زیرا آن‌ها به حقیقت کار خود واقف بودند. این فیلم باعث آشتی دادن طبقه‌ای از جامعه با سینما شد و به همین دلیل، «خانه خدا» دارای نقش مهم و انکار نشدنی در تاریخ سینمای ایران است.